«Тұскиіз» – әлемнің көркем бейнесі: суретші Наталья Кривец көшпелі өнердің сұлулығы туралы
Алматыда қазақтың көшпелі өнеріне жаңа қырынан қарауға жол ашқан ерекше көрме өтті. Мұнда тұскиіз аталып келген көне кестелі қабырға бұйымдары ұсынылды. Тұскиіз ғасырлар бойы киіз үйдің сәні ғана емес, иесінің тілегі мен ниетін, рухани ұғымдарын жеткізетін көркем дүние қызметін атқарған. Көрмеде сонымен қатар дәстүрді ХХІ ғасыр тілінде жаңаша пайымдауға бағытталған заманауи эксперименттік жұмыстар да орын алды. Ата-бабадан қалған қолөнерге, көне бейнелеу тіліне деген қызығушылықтың күшеюі – қазіргі мәдени үрдістермен де, рухани мұраны сақтауға бағытталған мемлекеттік саясатпен де үндес құбылыс. Осы тұрғыдан қарағанда суретші Наталья Кривец көп жыл бойы жинаған тұскиіздер топтамасы ерекше бағалы. Ол дәстүрлі текстильді зерттеп, шығармашылығында оны жаңаша түсіндіріп, көшпелі өнерді кең ортаға таныстыруды мақсат етеді. Наталья үшін тұскиіз – әсемдікке ғана арналған бұйым емес, қазақ мәдениетінің дүниетанымын танытатын терең ұғым. Оның коллекциясы көрменің өзегіне айналып, көне өрнектер мен қазіргі өнер тілі үндескен орта қалыптастырды. Бұл көрерменге қазақтың текстиль өнерін тұтас бір көркем әлем ретінде тануға мүмкіндік берді. Qazaq Culture редакциясы суретші Наталья Кривецпен коллекцияның қалай қалыптасқаны, тұскиіздің «әлем бейнесі» ретіндегі мәні және тоқыма өнеріне қызығушылықтың артуы мәдени жадты сақтауға қалай ықпал ететіні жөнінде сұхбаттасты. – Қазақтың тұскиізін алғаш алғаннан кейін кілем жинауға бет бұрыпсыз. Сізді қандай дүние соншалық таңғалдырды? – Тұскиізді алғаш көрген сәтте-ақ оның сұлулығы жүрегімді жаулап алды. Түстері қанық, сезімге толы еді. Кілем өзіне тән заңдылықпен өмір сүретін, түсі мен сызығы, белгісі бір-бірімен үндескен өзгеше бір әлемнің есігін ашып жібергендей әсер берді. Осы күнге дейін коллекциямдағы ең жарқын дүниелердің бірі. Бірақ мені таңғалдырған тек оның көркемдігі емес. Мұндай дүниелер көшпелі өмірдің қиын жағдайында жасалғаны таңдандырды. Ол ортада бәрі күш-жігерді, төзімділікті, практикалық дағдыларды талап ететін. Н. Рерихтің: «Ежелгі өрнектерге қарасаң, олардың өмірі қандай әсем болғандай көрінеді» деген сөзі бар. Менің әсерімді дәл жеткізетін сөз де – осы. Тұрмыстың ауырлығына қарамастан, әйелдер өз кеңістігін әрлеп, оған рух дарытқан. Олар үшін кілем – әшейін әсемдік емес, мағынасы бар, тілек пен ишаратты жеткізетін құрал. Коллекциям қалыптаса бастағанда-ақ тұскиіздерге деген қызығушылықтың жоғары екенін, ал көшпелі өнер туралы ақпараттың тым аз екенін көрдім. Сондықтан осы әлемді көпшілікке танытқым келді. – Коллекцияңызда ондаған жылдық тарихы бар кілемдер бар екен. Мұндай раритеттерді қалай табасыз? – Мендегі тұскиіздердің көбі 1940-1980 жылдарына тиесілі. Бұдан да ескі дүниелер, әдетте, музейлерде сақталады, өйткені тоқыма бұйымды ғасырлар бойы аман ұстау қиын. Алғашқы кілемді Алматыдағы антиквариат дүкенінен таптық. Кейін жәрмеңкелерге шығатын болдым. Моңғолияда тұрған жылдары топтамам Баян-Өлгейдің ісмер әйелдері жасаған туындылармен толықты. Қазір керісінше – менің жұмысыммен таныс адамдар өздері-ақ алып келіп ұсынады. Нағыз қиындықтар көрме дайындау кезінде басталады: кілемді мұқият тазалау, қажет болса қалпына келтіру, қазіргі көрмелік талаптарға сай ету керек. Сақтау жағы жеңілірек – құрғақ бөлме мен бұйымдарды кезекпен ауыстырып тұру жеткілікті. Ең қиыны – көпшілікке көрсету. Галерея жарығы түсті оңдырып жібереді, сондықтан сақтау мен көрсету арасында таңдау жасауға тура келеді. Әзірге мен үшін маңыздысы – көрерменнің көруі. – Кейбір кілемдерде дәстүрге жатпайтын бейнелер кездеседі. Бұл нені білдіреді?– Мен өзімді ою-өрнек маманы санаған емеспін, сондықтан зерттеушілер еңбегіне және ісмер әйелдердің әңгімесіне сүйенемін. «Жұлдыз» – космогониялық белгі, бірақ өсімдік пен күн өрнегі қатарында сирек көрінеді. Кей кездері өрнектер сол дәуірдің ықпалын да байқатады. Мысалы, мен көрген қырғыз кілемінде 15 одақтас республиканың таңбалары бейнеленген. Түсіндіруде өте сақ болуға тырысамын. Бұрын тұскиізді тек ана қызының жасауына арнап тігеді деп ойлайтынмын. Кейін оның қыздың өз қолымен де тігілетініне, тіпті кейде ұлына арналып жасалатынын білдім. Бір нәрсе анық: ісмерлер дәстүрді сақтай отырып, өз еркімен мәнерлей білген. Сондықтан әр тұскиіз – қайталанбайтын, өзіндік рухы бар, өзге кілемдерден әлдеқайда мәнерлі туынды. – Заманауи презентация тәсілдері дәстүрлі текстильді қабылдауға әсер ете ме? – Әрине, үлкен әсер етеді. Тұскиіз тек этнографиялық мұра ретінде емес, қазіргі өнер кеңістігінде де өз орнын алуы тиіс. Көшпелі өмірде адамдар галереядағыдай сурет ілетін орын болмаған, сондықтан тұскиіз сол қызметті атқарған. Бұл – қылқалам емес, ине мен жіп арқылы жасалған нағыз өнер. Сонымен бірге ол – үйдің рухани демі, тілек пен ишараттың айнасы.Ісмерлер көбіне өз қолтаңбасын қалдырған: күнін жазған, есімін енгізген. Бұл – жұмыстың даралығын айқындайды және оны толыққанды көркем туынды деңгейіне көтереді.Менің мақсатым – тұскиіз қазіргі заманғы өнер музейлерінен орын алса деген тілек. Өйткені тұскиіз – өткеннің қатып қалған жәдігері емес, кез келген дәуір көрерменімен тіл табыса алатын, уақытқа бағынбайтын өнер. Әсемдік ешқандай кезеңде өзінің құнын жоғалтпайды.– Арт-квилт, пэчворк сияқты жаңа бағыттарға көзқарасыңыз қандай? – Оң көзқарастамын. Кейде жаңа түсіндіру дәстүрдің тазалығын бәсеңдететіндей көрінгенімен, әр заман өзінің өнер тілін табиғи қалыптастырады. Бұл – тірі, тоқтаусыз жүретін үдеріс. Басты критерий – сапа. Шеберлік те, мазмұн да. Егер еңбек ықыласпен жасалып, қуаты сезіліп, дәстүрге құрметпен қаралса – көрерменге қуаныш сыйлайды.– QR-код қолданылған жұмыстарыңыз көпшілікті қызықтырды. Дәстүр мен цифрлық технологияны неге ұштастырдыңыз? – Бұл – құрақтың ақпарат жеткізу мүмкіндігі туралы ойымды жалғастырған шағын тәжірибем. Дәстүрде әрбір жамаудың өзіне тән рухани қасиеті бар, ол береке, күш-қуат, тілек жеткізеді деп сенген. Ал QR – сол мағынаны бүгінгі тілмен жеткізуші белгі. Телефонды тигізген сәтте құрақ «жан кіргендей» болып, жаңа кеңістікке өтеді. Өзбек сюзанесіне сүйенген жұмыстарымда ирониялық астар бар: біз енді ата-бабаларымыздай өрнекті оқи алмаймыз, бірақ сандық белгіні әп-сәтте түсінеміз. QR – баяғы символды ығыстырып бара жатқандай.Көрмеде QR-ды бірінші болып балалар мен жасөспірімдер танып жатты, ал егде буын оны абстракциялық өрнек деп қабылдады. Бұл – мен үшін шағын зерттеу: қай тіл кімге жақынырақ екенін аңғару. Бірақ дәстүрлі пішін бір нәрсені еске салады: цифрлық орта – бардың бәрі емес. Адам – тамыры терең, рухани кең дүниеге ие болмыс. Оны Instagram-дағы бір суретпен алмастыру мүмкін емес. – Еуропада өмір сүру сіздің мәдени ұстанымыңызға және қазақ текстиліне деген көзқарасыңызға қалай ықпал етті? – Басқа мәдениеттермен танысу адамды, ең алдымен, құрмет пен қызығушылыққа негізделген жағдайда ерекше байытады. Бұл – тек білім жинау емес, ол адамның ішкі көзқарасын, әлемді қабылдау қырын өзгертеді. Еуропада тұрып, өз мәдениетіме сырт көзбен қарауды, демек, тереңірек түсінуді үйрендім. Өзгелерді таныған сайын, өзіңді айқынырақ сезіне бастайсың. Өз мәдениетіңді қаншалық жақсы білсең, оны басқаларға түсіндіру де соншалық жеңіл. Сол кезде тамырыңды да анық әрі нық сезінесің. – «Кілем – әлемнің бейнесі» деген тіркес сіз үшін нені білдіреді?– Бұл тіркес – адамның қандай ортада жүрсе де, сұлулыққа ұмтылатынын білдіреді. Тұскиіз адам тұрмыспен ғана шектелмейтінін еске салады. Оның жаны үнемі руханиятқа, әсемдікке, шығармашылыққа талпынады. Меніңше, адам өмір сүріп қана қоймайды, өзін өнер арқылы түсінуге ұмтылады.– Кілем мен құраққа деген қызығушылықтың қайта жандануы ұлттық бірегейлікпен қаншалық байланысты?– Меніңше, өз тамырын білу – аса қажет нәрсе. Ағаш секілді: мықты бұтақтар тек терең тамырдан нәр алады. Қазір шынымен де «этникалық ренессанс» байқалып отыр: адамдар дәстүрмен, қолөнермен, қолдан жасалған дүниемен байланыс іздейді. Технология қарқыны үдей түскен заманда бұл – табиғи құбылыс. Мұндай дүниеде адамға өзіне ұстаным, тірек болар кеңістік керек – өз қалпынан айнымай қалатын орын.Дәстүрлі қолөнер дәл осы тұрақтылық пен шынайылық сезімін береді – бұны цифрландырып та, QR-кодқа айналдырып та алмастыра алмайсың.– Текстильге қызығатын, бірақ неден бастарын білмейтін жастарға қандай кеңес бересіз?– Бұрын қолөнер отбасы ішінде, ана мен әженің жанында үйретілетін. Менде де солай болды: көп дүниені маған анам мен әпкем үйретті. Үйде кешқұрым бәріміз бір шаруамен айналысатынбыз: фотоға түсіру, шекіме жасау, түрлі қолөнер. Қазір жастардың мүмкіндігі әлдеқайда мол: шеберлік сабақтары, студиялар, үйірмелер, YouTube, онлайн-оқыту, шығармашылық дүкендері, көрмелер, музейлер, кітаптар – бәрі бар. Бірақ ең маңыздысы – ынта мен батылдық. Егер маңайында осы өнерді меңгерген адам болса, ең дұрыс жол – содан үйрену. Бұл – тек шеберлік алу емес, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан өнер желісін қайта жандандыру.
