Осы аптада Қазақстанның Ұлттық академиялық кітапханасында Эстония әдебиеті бұрышы ашылды. Бұл - екі елдің мәдени байланысын тереңдететін маңызды тағылымды жоба. Эстония Президенті Алар Каристің Астанаға мемлекеттік сапары аясында өткен шарада мемлекет басшыларынан бастап мәдениет өкілдеріне дейінгі қонақтар әдеби мұраны сақтау мен халықтар арасындағы мәдени диалогтың мәнін атап өтті. Шамамен 320 кітаптан тұратын жаңа әдебиет бұрышы - достықтың белгісі ғана емес, Қазақстан және Эстония оқырмандарын жақындастыратын, жаңа таным мен ізденіске жол ашатын алаң. Жобаның кітапхана мен оқырмандар үшін маңызын тереңірек білу мақсатында біз Ұлттық академиялық кітапхана директоры Күміс Сейітовамен сұхбаттастық.

Эстония әдебиеті бұрышының ашылуы Қазақстан мен Эстония арасындағы мәдени-гуманитарлық байланыстың нығаюын білдіретін маңызды қадам. Бұл бастаманың мәдени және символдық маңызын қалай бағалайсыз?

- Біз екі ел арасындағы мәдени тұрғыдан да, символикалық тұрғыдан да маңызды оқиғаның куәсі болып отырмыз. Эстония әдебиеті бұрышы – Ұлттық академиялық кітапхананың шетел әдебиеті бұрыштарын ашу жөніндегі ұзақ мерзімді жобасының бір бөлшегі.

Бұл бастама қолға алынғалы бері біз әлемнің түрлі елдерін таныстыратын 18 әдебиет бұрышын аштық. Олардың қатарында Әзербайжан, Армения, Испания, Иран Ислам Республикасы, Корея, Польша, Португалия, Франция, Жапония және басқа елдер бар. Қорымыз 4 мыңнан астам кітаппен толықты, жыл сайын елшіліктер арқылы жаңа басылым түсіп отырады.

Бүгінде қазақ әдебиетінің өз бұрыштары да әлемнің ірі және ұлттық кітапханаларында ашылып жатыр. Париж бен Берлиннен бастап, Сеул мен Вашингтонға дейін - қазір қазақ әдебиеті бұрыштары әлемнің 41 кітапханасында жұмыс істейді.

Эстонияның сөз өнерін қадірлейтін мәдениеті бай елдің осы халықаралық бастаманың бір бөлігіне айналуы бізді ерекше қуантады. 2022 жылы Таллин орталық кітапханасында қазақ әдебиеті бұрышы ашылып, онда қазақтың танымал ақын-жазушыларының 150 кітабы табысталды. Ал бүгін біздің кітапхана қоры эстон, ағылшын, орыс және қазақ тілдеріндегі 200-ден астам жаңа басылыммен толықты.

Эстония Президенті біздің халықтардың әдеби тамырлары ұқсас екенін атап өтті. Сіздің ойыңызша, қазақ және эстон халық дәстүрлері мәдени ынтымақтастықты тереңдетудің негізіне қалай айнала алады?

- Иә, Эстония Президенті «Қазақстан да, Эстония да өз әдебиетінің негізін бай ауыз әдебиетінен алатыны - көңіл аудартатын ортақ қасиет. Айтыс секілді дәстүрлі халық өнері әдебиет пен жазба тілдің дамуына берік негіз болды» деп өте орынды айтты.

Қазақстандағы жыраулар поэзиясы мен айтыс, Эстониядағы регилаулдар мен «Калевипоэг» эпикалық мұрасы бәрі де кітапханалар қорында сақталып, оқырманға өз елінің де, өзге халықтардың да рухани мұрасымен танысуға мүмкіндік береді. Бізде «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жүйелеу және жариялау мақсатымен «Бабалар сөзі» атты 100 томдық серия жарық көрді. Бұл еңбектер бүгінде Қазақстанның барлық кітапханаларында қолжетімді. Ал Эстонияда фольклорлық мұра Эстон фольклорлық архивінде (Eesti Rahvaluule Arhiiv) сақталады. Бұл архив Эстон әдебиет музейінің (Eesti Kirjandusmuuseum) құрамына кіреді. Онда мәтіндер, аудиожазбалар, фотосуреттер және басқа да материалдық емес мәдени мұра үлгілері жинақталып, сақталып, зерттеушілер мен оқырмандардың қолданысына ұсынылады.

Жаңа коллекцияда қандай сирек немесе ерекше маңызды басылымдар бар? Олардың қазақстандық оқырман үшін бірегейлігі неде?

- Ең алдымен, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романының екі томдық эстон тіліндегі аудармасын айтар едім. Ол Таллинде 1950 жылы жарық көрген. Біздің кітапхана қорында осы романның 1960 жылғы басылымы бар. Сондықтан оқырмандарымыз 1950 жылдардағы сирек нұсқамен танысу мүмкіндігіне ие болып отыр.

Көрмеде 1960-1970 жылдары шыққан эстон халық ертегілерінің жинақтары да бар. Жалпы, коллекцияның жартысынан астамы балаларға арналған әсем безендірілген әдебиет. Эстон кітаптарының полиграфиялық сапасы жоғары, суреттері көркем, танымал эстон иллюстраторларының жұмыстары ерекше көз тартады. Балалар әдебиетінің авторлары арасында Эно Рауд, Оскар Лутс, Эдуард Вильде сияқты есімдер бар.

Сонымен қатар 1950-1980 жылдары шыққан қазақстандық және эстон авторларының аударылған шығармалары өлеңдер жинақтары, романдар және басқа да әдеби туындылар ұсынылған.

Бүгінгі экспозицияда шамамен 320 кітап бар, оның 200-ден астамын Эстония біздің кітапханаға сыйға тартты. Бұл коллекция қалай қалыптасты? Ең алдымен қандай кітаптарды оқырманға ұсынар едіңіз?

- Біздің жобаның концепциясына сәйкес, әр шетел әдебиеті бұрышында елдің тарихы, мәдениеті, дәстүрі туралы еңбектер, классикалық және қазіргі көркем әдебиет, балалар әдебиеті де бар, кемінде 200 кітап болуы тиіс. Сонымен бірге кітаптарды сұрыптауда оқырмандардың электронды каталогта жиі іздейтін тақырыптары мен авторлары да ескеріледі.

Осы талаптарды негізге ала отырып, біз Эстония тарапымен кітап құрамын талқылап, ең қажетті және мазмұндық тұрғыдан кең ауқымды басылымдарды таңдадық.

Ұсынуға болатын негізгі шығармалардың қатарында эстон әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі Фридрих Крейцвальдтың ұлттық эпопеясы «Калевипоэг», А. Х. Таммсааренің атақты «Правда и справедливость» романы, философиялық поэзияның көрнекті өкілі Янн Каплинскидің жырлары, сондай-ақ Андрус Кивиряхктың «Жылан тілін меңгерген адам» атты қазіргі заманғы романы бар. Бұл туындылар Эстонияның рухани және көркем әлемін терең тануға жол ашады және жаңа әдебиет бұрышын екі ел арасындағы мәдени диалогтың маңызды алаңына айналдырады.

Соңғы жылдары мәдени дипломатия протоколдық рәсімдерден гөрі терең мазмұн алмасуға, мәтіндер мен тілдер арқылы өзара түсіністікті кеңейтуге қарай бет бұрды. Осы тұрғыдан алғанда, екіжақты әдеби аудармалар техникалық жұмыстан гөрі сенім қалыптастыратын, мәдени байланысты тұрақты ететін маңызды құралға айналып келеді.

Қазақ әдебиетінің эстон тіліне және эстон әдебиетінің қазақ тіліне аударылуы cultural diplomacy саласында қандай рөл атқарады?

- Эдуард Вильде, Юхан Смулль, Пауль Куусберг және басқа да эстон жазушыларының шығармалары қазақ тіліне аударылып, 1950–1960 жылдары Таллинде жарық көрді.

Өз кезегінде қазақ әдебиетінің жауһарлары эстон тіліне тәржімаланып, эстон оқырмандарына жол тартты. Абай, Ыбырай Алтынсарин, Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов, Ғабиден Мұстафин, Олжас Сүлейменов, Мұқағали Мақатаев және басқа да қазақ қаламгерлерінің еңбектері эстонша сөйлеп, екі халықтың рухани жақындасуына дәнекер болды.

Эстон авторлары көтерген мәселелер қазақ әдебиетінің идеяларымен үндесетінін де байқауға болады. Мысалы, Фридрих Крейцвальд пен Абай шығармаларындағы ұлттық рух, әділет, адамгершілік туралы ойлар - жалпыадамзаттық құндылықтар. Ал Ян Каплински поэзиясының адам табиғатына терең бойлаған лирикалық толғаныстары Олжас Сүлейменов пен Мұқағали Мақатаевтың дүниетанымымен рухани жақын.

Қазақ және эстон әдебиеттерінің өзара аударылуы - мәдени дипломатиядағы маңызды көпір. Бұл екі халыққа бір-бірінің әдеби байлығын, тілінің әуезін, ойлау кеңістігін тереңірек сезінуге мүмкіндік береді.

Эстондық әріптестермен алдағы уақытта қандай мәдени жобалар мен бірлескен бастамаларды жүзеге асыруды жоспарлап отырсыздар?

- Біз Эстония Республикасының Елшілігімен, Қазақстанның Эстониядағы Елшілігімен, Эстонияның Ұлттық кітапханасымен, Таллин қалалық кітапханасымен бірнеше жыл бойы шығармашылық жобаларды бірге жүзеге асырып келеміз. Осы уақыт ішінде Эстон киносының күндері өткізіліп, балалар мен жасөспірімдерге арналған фильмдер көрсетілді, эстон авторларының кітап-иллюстрациялық көрмелері ұйымдастырылды, халықаралық конференциялар мен онлайн форматтағы дөңгелек үстелдер өтті.

Біз осы ынтымақтастықты әрі қарай жалғастырып, тәжірибе алмасу мақсатында Эстонияның Ұлттық кітапханасына сапар ұйымдастыруды, екіжақты ынтымақтастық туралы меморандумға қол қоюды және Эстонияда қазақ әдебиеті бұрышын ашуды жоспарлап отырмыз.

Сонымен қатар Эстония Елшілігі қазіргі эстон жазушыларының шығармаларын қазақ тіліне аударып, кітап ретінде шығару және авторлармен кездесу ұйымдастыру жөнінде жоспар құрып отыр.

Ашылу рәсімін эстон әдеби дәстүрінің маңызды сәттерін бейнелейтін комикстер көрмесі толықтырды. Неліктен дәл осындай формат таңдалды және ол жастарды тартуға қалай көмектеседі?

- Бүгінгі жасөспірімдер мен жастар мәтінге қарағанда визуалды контентке (әлеуметтік желілер, ойындар, мемдер) жылдам үн қатады. Сондықтан комикстер әдебиетке қызығушылықты оятатын тиімді құрал.

Комикстер көрмесі Эстониядағы кітап басудың 500 жылдық тарихын көрсететін 12 әсерлі иллюстрациядан тұрады. 2025 жылы Эстония тіліндегі алғашқы кітап - Франц Виттенің 1525 жылы шыққан «Кіші катехизисінің» жарық көргеніне 500 жыл толады. Осыған байланысты жыл «Эстон кітабының жылы» болып жарияланды, ұраны - «Ұлт кітаптан басталады».

Көрмеде алғашқы кітаптың өртелуі, эстон тілін үйренуге арналған алғашқы оқу құралдары, алғашқы әліппе, алғашқы аспаздық кітап, білім беру мен журналистика туралы басылымдар, Тәуелсіздік декларациясына қатысты тарихи эпизодтар және басқа да маңызды оқиғалар бейнеленген.

Комикстер тарихи сюжетті жеңіл әрі көрнекі түрде жеткізеді, күрделі ақпаратты түсінуді жеңілдетеді. Көп жағдайда иллюстрация арқылы танысу оқырманды түпнұсқа мәтінге жүгінуге ынталандырады.

Әлемнің қандай елдерінде қазақ әдебиеті бұрыштары ашылған?

- Бүгінде қазақ әдебиеті орталықтары әлемнің шамамен жиырмаға жуық елінде жұмыс істейді. Мысалы, Ресейде мұндай бұрыш Ресей мемлекеттік кітапханасында ашылған. Грузияда бұлар университеттер жанында - Тбилиси мемлекеттік университетінде және Сухуми мемлекеттік университетіндегі Абай кабинетінде орналасқан.

Ал бұған дейін Бейжің, Ыстанбұл, Дубай, Эль-Кувейт және басқа да қалалардың кітапханаларында қазақ әдебиеті бұрыштарының ашылғаны туралы деректер бар.

Қазақстанның Ұлттық академиялық кітапханасы халықаралық мәдени шаралардың тұрақты алаңына айналғаны белгілі. Сіздің ойыңызша, мекеме елдер арасындағы мәдени байланысты нығайтуда қандай рөл атқара алады?

- Ұлттық академиялық кітапхананың халықаралық қызметіндегі басты бағыттардың бірі - шетелдік кітапханалармен байланыс орнату және дамыту, халықаралық ұйымдармен, шетелдегі Қазақстан елшіліктерімен, сондай-ақ елімізде аккредитациядан өткен шетел елшіліктерімен ынтымақтастықты кеңейту. Бұл жұмыстың түпкі мақсаты - кітапхананың оң имиджін қалыптастыру, оның беделін арттыру.

Қазақстанның Ұлттық академиялық кітапханасы Евразия Кітапханалар ассоциациясының (ЕКА) мүшесі, сондай-ақ Халықаралық кітапханалар қауымдастығы мен ұйымдары федерациясының (IFLA) конгресіне, Азия және Океания елдерінің ұлттық кітапханалары директорларының халықаралық конференциясына (CDNL), ТҮРКСОЙ ұйымының жұмысына тұрақты қатысады.

Халықаралық жобалардың аясында көптеген маңызды бастамалар жүзеге асырылып келеді. Шетелдік ұлттық кітапханаларда қазақ әдебиетінің орталықтары мен бұрыштарын ашу, сондай-ақ біздің кітапханада түрлі елдердің әдебиет бұрыштарын ұйымдастыру - сол жобалардың бір бөлігі. Мысалы, Испания Корольдігінің Қазақстандағы Елшілігі және «Фолиант» баспасымен бірлесіп «Қазіргі испан әдебиетінің әлемі» жобасы жүзеге асырылды. Жоба аясында оқырмандар қазіргі испан жазушыларымен кездесіп, олардың шығармаларымен танысу мүмкіндігіне ие болды.

Жыл сайын өтетін «Астанадағы ресейлік жазушылармен шығармашылық кездесулер» жобасы да тыңдарман үшін маңызды. Бұл жобаның арқасында қазақстандық оқырмандар заманауи ресейлік әдебиетті кітапхана алаңында талқылап, авторларға сұрақ қойып, қорды жаңа басылымдармен толықтырып келеді. Осы уақытқа дейін кітапхана қорына 1500-ден астам жаңа кітап түсті. 2023-2025 жылдар аралығында оқырмандар Александр Мелихов, Андрей Геласимов, Андрей Коровин, Рагим Джафаров, Вера Богданова, Дмитрий Гасин, Евгений Чигрин, Лада Кутузова, Яна Вагнер, Наталья Ломакина және басқа да авторлармен кездесті.

Дәстүрге айналған «Кітапхананың Жапония мәдениеті күні» жыл сайын жапон мәдениетін сүйетін үш мыңнан астам адамды жинайды. Қонақтар дәстүрлі жапон киімін кию, каллиграфия, оригами, икебана сабақтарына қатысып, жапон халқының салт-дәстүрлерімен жақыннан танысады. Жоба Қазақстан-Жапон адам ресурстарын дамыту орталығы және Жапонияның Қазақстандағы Елшілігімен бірлесіп өткізіледі.

«Франкофон көктемі» жобасы да табысты түрде жүзеге асырылып келеді. Жобаның мақсаты - француз тілін меңгерген және оны сүйетін қауымды біріктіру, француз мәдениеті мен франкофон елдерінің өнерін насихаттау. Осы жоба аясында 2024 жылы кітапханада француз әдебиеті бұрышы ашылды.

Шетелдік кітапханаларда қызметкерлердің тәжірибеден өтуі

- Шетелдердің ұлттық кітапханаларымен тәжірибе алмасу - біздің халықаралық жұмыстың маңызды бағыттарының бірі. Жоба аясында кітапхана мамандарының кәсіби біліктілігін арттыру, әлемдік кітапханалық тәжірибені үйрену және оны өз қызметімізге енгізу көзделген.

Жыл сайын қызметкерлеріміз шетелдік кітапханаларда өтетін оқыту бағдарламаларына, семинарлар мен тәжірибелік сабақтарға қатысып, кітапхана ісінің түрлі бағыттары бойынша қосымша білім алып, алған дағдыларын сертификаттап келеді.

Біздің серіктестеріміз:

- Корея Республикасының Ұлттық кітапханасы.

Жыл сайын 35 жасқа дейінгі жас мамандарымызды алты айлық оқыту бағдарламасына қабылдап, кітапханатану және библиография саласы бойынша терең білім береді.

- Ресей мемлекеттік кітапханасы.

«Жас мамандардың кітапханалық коллаборациясы» жобасы жыл сайын екі кезеңде өтіп, қатысушылар кәсіби сертификат алады.

- Иран Ислам Республикасының Ұлттық кітапханасы.

Иран елшілігінің Мәдени орталығының қолдауымен бірқатар маманымыз Тегерандағы Ұлттық кітапхана мен архивте кітап қорын реставрациялау және консервациялау бағытында тәжірибеден өтті.

2026 жылғы мамыр-маусым айларында Иран және Қом қалаларына іссапар жоспарланып отыр. Делегация Ислам Республикасының Ұлттық кітапханасымен және Қом қаласындағы «Әл-Мұстафа» халықаралық университетімен танысады.

- АҚШ кітапханалары.

АҚШ елшілігінің «Ашық әлем» бағдарламасы бойынша 2025 жылдың ақпанында кітапхана директорының орынбасары Нұржан Жолдыбалинов АҚШ кітапханаларында кәсіби тағылымдамадан өтті.