Қазақстандағы той дәстүрлері – бұл бір жүйеге құрылған салт-дәстүрлер жиынтығы, ол шұғылдану кезеңінен басталып, бірінші үйлену түнінен кейін де жалғасады. Бұл дәстүрлер көптеген жазылмаған ережелер мен әдет-ғұрыптарды қамтиды және әр қазақ үшін өміріндегі ең маңызды оқиғалардың бірі болып саналған.
Өткенде жиі ерте неке қиылатын: қыздың жасы 13-14 болса, жігіт 14-15 жас шамасында болатын. Кейде неке байланыстары тіпті болашақ жарлар туылардан бұрын – екі отбасының келісімімен алдын ала анықталып та қойылатын.
Бүгінде қоғам мен мораль нормаларының өзгеруіне және қолданыстағы заңдарға байланысты кей дәстүрлер өз маңыздылығын жоғалтты. Мысалы, бұрын салттың бір бөлігі саналатын алып қашу заңмен тыйым салынған. Алайда кейбір салттар мен рәсімдер қайта жандануда және мәдени өмірге қайта оралуда.
Ерекше мәнге ие болған «Адат» – дәстүрлі ережелер мен тыйымдардың жиынтығы. Оның ең басты қағидаларының бірі – жеті атаның ішіндегі туыстық байланыстары бар адамдардың некесі қатал тыйым салынған. Сондықтан көптеген қазақтар өз аталарын кем дегенде жеті буынға дейін біледі. «Адат» ережелеріне жас айырмашылығына қатысты қағида да кіреді: қалыңдық жігіттен 8 жастан артық үлкен болмауы тиіс, ал жігіт қалыңдықтан 25 жастан артық үлкен болмауы қажет.
«Қыз айттыру» – келісім
Ата-аналар балалары жетпей жатып-ақ, ұлдарына қалыңдық іздеуді бастайтын. Олар ауылдар аралап, қадірлі отбасылармен танысып, қыздардың шығу тегін, қасиеттерін зерттейтін. Егер лайықты үміткер табылса, онда оның ата-анасына құда болуға ниеттерін білдіретін.
Жақын достар арасында кейде балаларын болашақта құда болдыртуға алдын ала келісім болады, оны «Бел құда» деп атайды.
Болашақ тойға қатысты басқа да келісім түрлері болған, олардың әрқайсысының өз ерекшеліктері мен ережелері бар еді.
Дәстүрлі құда болудың баламасы ретінде «Қыз көру» рәсімі болған – бұл белгілі бір танысу салты, мұнда жігіт өзіне болашақ жарды өзі таңдай алатын. Бірақ бұл мүмкіндікті барлыққа бермейтін – тек, белді жүздің ұлдарына, әйгілі батырлар мен абыройлы азаматтарға ғана.
«Құда түсу» – құда түсу рәсімі
Қазақ дәстүріндегі құда түсу процесі күрделі және бірнеше кезеңнен тұратын. Бірінші қадамды «жаушы» деп аталатын делдал жасайды – ол қыздың әкесіне барып, екі отбасының бірлігін құруды ұсынады. Егер қыздың әкесі келіссе, жаушыға құрмет пен ниеттің белгісі ретінде жылқы сыйға беріледі, ал жауап ретінде жаушы мейрамдық шапан алады – мақұлдаудың символы.
Келесі кезең – негізгі құда түсу рәсімі, мұнда күйеу жігіттің әкесі қыздың әкесіне тікелей келеді. Бұл кезде екі отбасы ресми танысады, ортақ дастарқанда отырады – бір ыдыстан тамақтанады, бұл болашақ бірліктің символы. Осы кезеңде сыйлықтар алмасып, неке туралы келісім жасалады. Осыдан кейін келісімнен бас тарту үлкен құқық бұзушылық және айыппұлға әкелуі мүмкін.
Құдалардың соңғы кездесуі «Бата аяқ» деп аталады. Бұл сәтте тойдың барлық ұйымдастырушылық мәселелері талқыланады: дата, шығындар, көтерме және т.б. Сонымен қатар, осы кезде күйеу тарапынан «Калынмал» - қалыңдық үшін төленетін төлем беріледі, ол көбінесе мал түрінде беріледі. Аз қамтылған отбасылар үшін бұл 5-6 сиыр болса, бай отбасылар жүздеген, кейде мыңдаған жылқылардан тұратын табын жіберетін.
«Қынаменде», «Орын келу» немесе «Қыз қашар» - алғашқы кездесу
Құдалық рәсімдерінің барлығы аяқталған соң, болашақ күйеу жігіт алғашқы рет болашақ жарына баруға мүмкіндік алады. Ол үшін қыздың отбасына құрмет ретінде «өлі тірі» жіберуі тиіс, содан кейін ғана қыз тұратын ауылға бара алады. Әдет бойынша, жігіт кешке, қараңғы түскенде жасырын келетін болып қабылданады, бірақ келесі күні жастар арасында жалпы көңілді шара – би, әндер ұйымдастырылады, жас жігіт пен қыз танысады. Сонымен бірге қыз сүйгеніне өзінің тазалығын білдіретін орамал сыйлайды. Егер осындай таныстықтан кейін жігіт немесе қыз үйленуден бас тартса, кінәлі тарап бұрын берілген барлық сыйлықтарды қайтарып, қосымша айыппұл төлейді.
«Үзату той» - қыздың үйленуі және туған үйімен қоштасуы
Белгіленген күні қыздың әкесінің үйінде «Үзату той» өткізіледі – бұл ерекше салтанатты шара, оның барысында қыз өз отбасы, ата-анасы және туған ауылы алдынан қоштасады. Жігіт тарапынан әдетте 15-20 адамнан тұратын үлкен делегация келеді.
Күннің басты сәттерінің бірі – «Сәукеле кию» рәсімі, бұл кезде қалыңдыққа салтанатты түрде үйлену бас киімі – сәукеле киеді. Бұл сәндік бұйым көбінесе үлкен қаражатқа түсетін және отбасының мәртебесін ғана емес, қыздың жаңа өмірінің басталуын да білдіретін символ болды.
Қалыңдықтың жігіт үйіне кетуге дайындық қарқынды жүреді: оның көрпе-басты заттары, киім-кешектері көрсетіліп, үйлену киіз үйі бұзылады. Бұл әрекеттер сан алуан рәсімдер, әндер және отбасылар арасындағы сыйлық алмасу арқылы өтеді.
Туғандардан қоштасу ерекше құрмет пен тебіреніспен өтеді. Осы күні, жігіт үйіндегі негізгі тойға дейін, жас жұбайлардың бірінші үйлену түнін өткізуі дәстүрге айналған, бұл ерекше ритуалдар мен қатаң сақталатын әдеттермен қоршалған.
Келесі таң, күн шыққанда, қыз салтанатты түрде болашақ күйеуінің үйіне аттанады. Дәстүр бойынша, қыз артқа қарауға тыйым салынады – бұл жаман ырым саналып, ата-анасының үйінен қоштасуға өкініш білдіреді деп есептеледі.
«Келін түсіру» – күйеу үйіндегі той
Қалыңдық жігіт ауылыға келгенде, оны үйден аздап алыста қалдырады. Дәстүр бойынша, қыз жолдың бір бөлігін жаяу жүруі тиіс, жергілікті қыздармен бірге жүріп, жаңа келінді – келіншекті барлығы көріп үйренсін. Жол бойы қызға «шашу» шашылады – тәттілер, ақша және конфеттер, бұл молшылық пен бақыттың нышаны.
Жігіт үйінің табалдырығын аттағанда, қалыңдық оны оң аяқпен және терең иіліспен жасайды, сонда оның сәукелесі – биік бас киімі жерге таянады. Бұл қимыл жаңа үйге құрмет пен жаңа рөлін қабылдауын білдіреді.
Содан кейін маңызды рәсімдердің бірі – «беташар» басталады (қыздың бетінің ашылуы). Жиылған қонақтар алдында қалыңдық алғаш рет бет жағын ашады. Бұл кезде күйеу туыстарының есімдері айтылатын ән айтылады, ал қыз әрқайсына құрметпен иіліп сәлем береді. Рәсім соңында анасы келінге барып, оның шапанын шешіп, оны сүйеді, орамалды алып, оны кесіп, кесінділерін қымыз құйылатын ыдысқа байлайды – бұл көп балалы және бақытты өмір тілегінің символы.
Одан кейін той дастарханы жайылып, аяқталған соң күйеу анасы келіннің сәнді сәукелесін шешіп, оған қарапайым, тұрмыстағы әйелдер киетін қасаба – бас киім киеді. Бұл келінді ресми түрде отбасына қабылдап, жаңа мәртебеге көшуінің белгісі.
«Нике кию» рәсімі – діни некелеу
Тойдың келесі күні «Нике кию» деп аталатын діни рәсім өтеді – бұл мұсылманша некелесу. Жігіт пен қыз екі куәгермен бірге мешітке барады. Мешітте олар молданың алдында отырады, оның қолында ішінде тиындар жатқан суы бар ыдыс болады.
Молда дұға оқып, сосын жігіт пен қыз үш рет ыдыстан су ішеді – бұл рухани бірліктің белгісі. Кейін куәгерлер су ішіп, тиындарды алып кетеді – бұл некелік келісімнің бекітілуін білдіреді. Осыдан бастап жұп ресми түрде ислам қағидалары бойынша күйеуі мен әйелі болады.
Барлық негізгі той рәсімдері аяқталған соң, жас келін күйеуінің туыстарына сыйлықтар апарып, қонаққа барады. Онда оның сыпайылығы мен тәрбиесі сыналады. Ал жас күйеу өзінің үйіне барып, түрлі сыйлықтар әкеледі. Сонымен қатар, қыздың жаңа үйге тез бейімделуіне көмектесетін басқа да салт-дәстүрлер өткізіледі. Қыз өзінің туған үйіне тек бір жылдан кейін бара алады.
Қазіргі қазақ тойы
Егер бұрын қазақ тойы кем дегенде үш күнге созылып, көптеген рәсімдер мен салт-дәстүрлерді қамтыса, бүгінгі таңда бұл дәстүрлер көбінесе бір-екі күнге сыйдыруға тырысады. Кейбір кезеңдер өткізіп жіберіледі немесе қысқартылған түрде өткізіледі, бұл отбасының мүмкіндіктері мен дәстүрге адалдығына байланысты.
Қазіргі келіншектер жиі еуропалық үлгідегі көйлектерді таңдайды, алайда дәстүрлі бас киім – сәукеле – әлі де қазақ келінінің маңызды символы болып қала береді. Бұл ұлттық өзіндік сананы сақтауға деген ұмтылысты көрсетеді, тіпті тойдың заманауи формасы аясында да.
Сонымен бірге, той салтанатына еуропалық элементтер де кеңінен енген: көліктер шеруі, көрікті жерлерде фотосессия, мейрамханадағы банкет және өнерпаздардың өнер көрсетуі. Мұның бәрі қазіргі қазақ тойын батыстық тойға ұқсатса да, адамдар әлі де ата-бабаларының рухы мен дәстүрін, әрине, бейімделген түрде де болса, сақтауға тырысады.