Қазақстан – кең дала төсінде тарихтың мол қазынасы мен салт-дәстүр сабақтастығын қалыптастырып, ауызша және жазбаша әдебиеттің мәңгілік жолын қалыптастырған ұлттық коды нық ел. Қазақ мәдениеті тек өлең-жыр ғана емес жазба әдебиет, ғылым, білім, руханият кеңістігін бағындыра білгені белгілі. Ұлттық құндылықтар тарихының өміршеңдігі эпостық, лиро эпостық жырлардың ауыздан ауызға қаймағы бұзылмай жетіп, хатқа жазылғанынан аңғаруға болады. Фольклордан бастап классикаға, қазіргі прозадан заманауи шығармаларға дейін – әрбір туынды қазақ мәдениетінің ерекше қырларын ашып, оны әлемдік оқырманға танытуға септігі зор.
Осы орайда біз ҚР Ұлттық кітапханасының директоры, қазақ әдебиетінің жанашыры Ғазиза Нұрғалиевамен сұхбаттасып, отандық және шетелдік оқырман үшін сұраныстағы баспа өнімдері, ұлттық құндылықтарға деген көзқарас туралы әңгіме өрбіттік.
Сұхбат барысында кітаптар, аудармалар, мәдени дипломатия және қазақ мәдениетінің тереңіне бойлауды қалайтын әрбір адам оқуы тиіс шығармалар туралы сөз қозғадық.
Мәдениет процесін зерттейтін мамандар атап өткендей, қазақ әлемін толық түсіну үшін халықтың тұрмысы мен тарихын тек сырттай білу жеткіліксіз. Негізгі мәселе – халықтың өмірді қалай ой елегінен өткізгенін көру. Сол себепті әдебиет пен ауыз әдебиеті ұлттық менталитетке «кіру коды» іспетті қызмет етеді.
– Туристер мен елорда қонақтары қазақ мәдениетін тағам, тарих немесе көрікті жерлер арқылы тануға қызығады. Ал әдеби мұра туралы не айтасыз? Сіздің ойыңызша, қандай кітаптар мен авторлар шетелдік оқырманға қазақ мәдениетін түсінудің басты кілті бола алады?
– Қызықты сұрақ үшін рахмет. Біріншіден, қазақ фольклорын сеніммен атауға болады. Ол мәдениеттің «генетикалық коды» іспетті: поэтикалық бейнелермен қатар, дүниетаным негіздері, моральдық бағдарлар мен көшпенділердің өмір философиясы сақталған. Фольклор – ұлттық жадының айнасы. Ертегілер, аңыздар, мифтер, мақал-мәтелдер мен жұмбақтар арқылы ғасырлар бойы қалыптасқан құндылықтар жеткізіледі. Мұнда қазақтардың әлемді қалай қабылдағаны, табиғатпен және адамдармен қарым-қатынасы, қандай идеалдарды жоғары қойғаны айқын көрінеді.
Ауыз әдебиеті арқылы біз батылдық пен еркіндік сүйгіштікті, үлкендерге деген құрмет пен туыстық байланыстардың киелігін, қонақжайлық пен табиғатпен үйлесімділікті білеміз. Сондықтан зерттеушілер фольклорды халықтың рухани өмірінің «энциклопедиясы» деп қарастырады. Мұнда мифологиялық бейнелер мен символдар сақталған, оларды дұрыс талдай білсеңіз, қазақтардың дүниетаным тереңдігін түсінуге болады.
Сонымен қатар, Серікбол Қондыбайдың еңбектерін бөлек атап өту қажет. Ол қазақ мифологиясын әлемдік мәдени контексте көрсете білді. Оның жұмыстары ежелгі бейнелердің символикасын түсіндіріп қана қоймай, шетелдік оқырманға қазақ мәдениетін тек азиялық мұра ретінде емес, әлемдік цивилизацияның дербес және ерекше бөлігі ретінде қабылдауға мүмкіндік береді.
Екіншіден, тарихи-әдеби шығармалар маңызды орын алады. Олар ұлттық тағдырды көркем сөз арқылы түсінудің кілті. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы – тек ұлы ақынның өмірбаяны емес, халық философиясы, рухани ізденістері мен дәуірлік қарама-қайшылықтарын бейнелейді. Абай тағдыры арқылы модернизация мен дәстүрді сақтау арасындағы ұлт драмасы көрініс табады.
Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы да ерекше маңызды. Ол қазақ тарихын алғаш рет кең оқырманға қолжетімді көркем формада таныстырды. Мұнда тарихи оқиғалар мен батырлардың тағдырлары миф немесе аңыз ретінде емес, өткеннің тірі демі ретінде көрінеді, бұл ұлт мінезін қалыптастырған. Шетелдік оқырман үшін бұл шығармалар көшпенді өмір салтынан қазіргі қазақ мемлекетшілігіне қалай өскенін түсінуге көпір болады.
Осылайша, қазақ фольклоры мен тарихи-әдеби шығармалар мәдени мұраның екі өзара байланысты қабатын құрайды. Бірі – архаикалық мәндерді, құндылықтар мен архетиптерді сақтайды, екіншісі – оларды тарихи оқиғалар мен көркем сөз арқылы ашып көрсетеді. Бірге олар қазақ әлемінің тұтас бейнесін жасайды: шетелдік оқырман тек фактілерді біле қана қоймай, даланың рухын сезінеді, халықтың тірі бейнесін көріп, рухани бағдарларын түсінеді. Сондықтан бұл шығармаларды қазақ мәдениеті мен ұлттық кодты терең және жан-жақты түсінудің басты кілті деп атауға болады. Шетелдік оқырмандарға қазақ әдебиетіне осылардан бастап танысуын ұсынамын.
— Егер фольклор мен ірі тарихи-әдеби шығармалар бізге ұлттық кодты түсінудің негізін берсе, онда әдебиет арқылы көшпелі өмір философиясы мен халық мінез-құлқын көрсету маңызды. Қазақ мәдениеті бастапқыда далалық жағдайда қалыптасқан, сол себепті тұрмыс-тіршілік пен дүниетаным табиғатпен, қозғалыспен, үйлесім мен намысты сақтаумен тығыз байланысты болған. Қазақ әдебиетінде көшпелі өмір философиясын, ұлттық мінез-құлықты және халықтық құндылықтарды ең жақсы көрсететін не?
— Қазақ әдебиеті — халықтың басты рухани қазынасы. Ол арқылы көркем сөзбен тұрмыс, дәстүр, құндылық пен мінез бейнеленген. Әдебиет тек күнделікті өмір мен сезімдерді тіркеп қана қоймай, оларды мәдени жадының бір бөлігіне айналдырады.
— Бұл әсіресе Қалихан Ысқақ, Қабдеш Жұмаділов, Әбіш Кекілбаев шығармаларында айқын көрінеді. Олардың романдары мен әңгімелерін бірегей көркем галерея деуге болады, онда адамгершілік, батылдық, дәстүрге құрмет сияқты моральдық бағдарлар айқын көрініс табады. Бұл шығармалар оқырманға қазақ халқының рухани әлемін, қоғамдық және жеке өмірін жан-жақты танып-білуге мүмкіндік береді.
— Қазақ көркем әдебиетін оқу арқылы біз ұлттық құндылықтарымызды, дәстүрлерімізді және өмірлік тәжірибемізді тереңірек түсінеміз, оларды сақтаудың және шетелдік аудиторияға жеткізудің тиімді жолын табамыз.
— Егер шетелдік оқырманға «алтын тізім» жасайтын болсаңыз, қандай шығармалар оған кірер еді? Неге дәл осы шығармалар?
— Егер шетелдік оқырман Қазақстанды түсіну үшін қандай «алтын тізім» оқуы керек деп сұраса, мен «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр» эпостарын, Абайдың философиялық «Қара сөздерін», Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясын, Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясын атайтын едім. Қазіргі прозадан — Оралхан Бөкей мен Дулат Исабеков шығармалары. Бұл кітаптар дала рухын, көшпелі өмір философиясын және халық мінезін ең нақты көрсетеді.
— Әрине, бұл тізімді кеңейтуге болады. Дегенмен, «100 кітап» жалпы халықтық сауалнама нәтижесі дәл осы шығармалардың ұлттық «алтын тізімге» лайық екенін көрсетеді. Олар қазақ әдебиетінің көркемдік деңгейін, рухани құндылықтарын және тарихи-мәдени мұрасын жан-жақты көрсететін бірегей мәтіндер ретінде мойындалған.
— Бұл бай әдеби мұрамен танысу әдеби талғам қалыптастырып қана қоймай, ұлттық мәдени кодты терең түсінуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, классикалық шығармаларды оқу — болашақ ұрпаққа рухани бағдарларды жеткізудің маңызды құралы, ал шетелдік оқырман үшін — қазақ халқының мәнін түсінудің кілті.
— Қуаныштысы, цифрландыру мен гаджеттер заманында да көптеген адамдар оқу қызығушылығын жоғалтпаған. Соңғы онжылдықтарда қазақстандықтардың әдеби талғамы қалай өзгерді — бұрын не оқыған және қазір не оқиды?
— Соңғы онжылдықтарда оқырман қызығушылығы психология, мотивация және жеке даму кітаптарына қарай ығысып, олардың оқылу қарқыны артқаны жасырын емес. Алайда соңғы жылдары кері үрдіс байқалып, көркем әдебиетке қызығушылық қайта оралып, біртіндеп тұрақты әдетке айналып келеді. Оқырмандар қызығушылығының әртүрлілігі мәдени дамудың байлығын, білімге және рухани өсуге ұмтылысты көрсетеді. Көркем шығармаларға жүгіну ұлттық және әлемдік әдеби мұраға тереңірек енуге мүмкіндік береді.
— Көркем әдебиетке қызығушылықтың оралуы мына сұрақты туындатады: қазіргі заманауи авторлар мен жаңа жанрлар қайсысы ең айқын заманауи рухты көрсетеді және тек отандық емес, шетелдік оқырманның назарын да аудара алады?
— Қазіргі қазақ жазушылары әлемдік әдебиеттен шабыт алып, жаңа бағыттарды дамытуда — детективтен ғылыми фантастикаға, фэнтезиден комикстерге дейін. Бұл жанрлар заманауи рухты сезінуге және әдебиетті жастарға жақындатуға көмектеседі. Бұл тенденция киноиндустриямен синтезде әсіресе айқын көрінеді, онда әдебиет жаңа өрнек табады.
— Сонымен қатар, шетелдік аудитория үшін қазақ фольклоры мен мифологиясының көркем қайта өңделген сюжеттері ерекше қызығушылық тудыра алады. Қазіргі форматта олар жарқын әрі өзекті болып көрінеді, ұлттық тамырларын сақтай отырып, әлемге әмбебап образдар мен мәндер арқылы ашылады.
— Қазіргі заманғы авторлар ұлттық сюжеттерді әлемдік аудиторияға жеткізудің жаңа формаларын және тәсілдерін белсенді түрде іздеуде. Мұнда маңызды сұрақ туындайды: бүгінгі күні қазақ әдебиеті ағылшын, француз, қытай және басқа тілдерге аударуда қаншалықты сапалы түрде ұсынылған?
— Тарих көрсеткендей, қазақ әдебиетін аудару мәселесі әрқашан маңызды рөл атқарған және әр кезеңде белсенді дамып келген. КСРО дәуірінде әлемдік классиканы аударуда жоғары деңгейге қол жеткізілді, ал «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жасалған аудармалар қазақ әдебиетінің байлығын кең оқырманға танытты. Сонымен қатар, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы шеңберінде отандық әдебиетті жүйелі түрде ілгерілетуде белсенді жұмыс жасап келе жатқан Ұлттық аударма бюросының үлесі де айтарлықтай.
Дегенмен, бүгінгі таңда қазақ әдебиетін шетел тілдеріне аудару мәселесі әлі де толық шешімін тапқан жоқ. Жүйелі тәсілдің жоқтығы мен сапаны бақылаудың жеткіліксіздігі кейде шетелдік оқырманға біздің әдебиетіміз туралы бұрмаланған түсінік қалыптастырады. Егер аудармалар кәсіби деңгейде, сауатты және әдеби нормаларға сай жасалса, қазақ әдебиеті әлемдік аудиторияға өзінің табиғи сұлулығы мен ой тереңдігімен көрінер еді.
— Сіз дұрыс айтасыз. Сонда қазақ әдебиетін әлемге қолжетімді ету үшін аударма жобаларын кеңейту немесе халықаралық баспалармен ынтымақтастық орнату жоспарлары бар ма?
— Кітапхана шетелдік консулдықтармен белсенді ынтымақтасып, кітап қорын толықтыру және байыту бойынша жүйелі жұмыс жүргізуде. Болашақта біз халықаралық баспалармен тұрақты және нақты өзара әрекет жоспарларын жасап, әдеби қорды жан-жақты және сапалы толықтыруды қамтамасыз етуді жоспарлап отырмыз. Бұл қадамдар кітапхананың халықаралық ынтымақтастығын нығайтып қана қоймай, әлемдік әдебиеттің үздік туындыларын кең оқырманға қолжетімді етіп, мәдени алмасудың жаңа мүмкіндіктерін ашады.
Ескерту: сұхбаттың бірінші бөлігінде қазақ әдебиеті тек бай мұра ғана емес, сонымен қатар оқырмандардың жүрегіне жетудің жаңа жолдарын іздейтін тірі қазіргі заман мәдениеті екені көрінді. Алайда біз тек тақырыптардың бір бөлігін ғана қозғадық. Алда тағы да маңызды сұрақтар бар: Ұлттық кітапхана қазақ әдебиетін жаһандық мәдени кеңістікке енгізу үшін қандай жұмыстар атқарады? Цифрлық медиа дәуірінде қазақ және шетелдік жастарды қызықтырудың жолдары және халықаралық жобалар қазақ әдебиетін тек мәтін ретінде емес, бірегей мәдени тәжірибенің бөлігі ретінде танытуға қалай көмектеседі? Бұл және басқа да тақырыптар туралы Ғазиза Нұрғалиевамен сұхбаттың екінші бөлігінде оқи аласыз. Жалғасы әлдеқайда мазмұнды әрі шабыттандырарлық болмақ.