Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының директоры Ғазиза Нұрғалиевамен болған сұхбаттың бұл бөлімінде біз кітапхананың қазақ әдебиеті мен мәдениетін әлемге танытудағы рөлі жайлы сөз қозғаймыз.

Алдыңғы бөлімде шетелдік оқырман қазақ халқының рухани әлемімен танысу үшін нені оқу керек, кітап қорындағы сирек мұралар мен бірегей басылымдар туралы әңгімелескен едік. Бұл жолы сөз болашағымыз жайлы: цифрландыру, халықаралық жобалар, жастармен байланыс және шетелдік зерттеушілер мен келушілерге жасалған жағдайлар жөнінде болмақ.

Бүгінгі тақырып — кітапхананың ұлттық және әлемдік мәдениеттер арасындағы дәнекер ретіндегі миссиясы, қандай шығармаларды алдымен аудару қажет екені және жаңа технологиялар мұраны сақтауға қалай көмектесетіні жайлы.

– Көркем сөз – халықтың жаны мен болмысын танытатын айна. Қазақстан бүгінде бай әдеби мұрасын сақтап қана қоймай, оны әлемге танытуға белсене кірісіп отыр. Ұлттық кітапхана қазақ әдебиетін жаһандық мәдени кеңістікке енгізу бағытында қандай жұмыстар жүргізіп келеді?

— Біздің басты бағыттарымыздың бірі – қазақ әдебиетін шет тілдеріне аударып, шетелде шығару. Әлемдік оқырман отандық жазушылармен сапалы аударма арқылы ғана таныса алады. Өйткені көркем аударма — тіл арасындағы көпір ғана емес, мәдениеттің де дәнекері. Көркем туындыны аудару — жай тілмаштық емес, ұлттың ойы мен сезімін, бейнелі сөзін дәл жеткізуді қажет ететін шығармашылық іс.

Ұлттық кітапхана аударуға лайық шығармалардың ұсыным тізімін жасайды. Оған классикалық туындылармен қатар заманауи проза да енеді. Бұл тізімдер оқырман сұранысы, көркемдік деңгейі және тақырып өзектілігі ескеріле отырып түзіледі. Осы арқылы шетелдік баспалар қазақ әдебиетінің кең өрісін бағдарлай алады — бұл біздің мәдениетіміздің өзіндік «рухани картасы» іспетті.

Қазақ қаламгерлерінің үздік еңбектерін аудару — халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан құндылықтарын, ата-бабаға құрметін, табиғатпен үндестігін және еркіндікке ұмтылысын әлемге танытудың жолы. Әдебиет – ұлт рухының өлшемі, оны ешбір ресми дерекпен өлшеу мүмкін емес.

Қазақ әдебиетін халықаралық деңгейде насихаттау үшін біз шетелдік баспалармен, мәдени ұйымдармен және кәсіби аудармашылармен тығыз әріптестік орнаттық. Кітапхана сонымен бірге авторлық құқық пен әдістемелік тұрғыда қолдау көрсетеді, өйткені аударма – туындының жаңа нұсқасы, оны жариялау үшін құқық иесінің рұқсаты қажет.

2018 жылы жүзеге асқан «Жаһандық әлемдегі заманауи қазақстандық мәдениет» жобасы ерекше атап өтуге тұрарлық. Сол жоба аясында қазақстандық авторлардың еңбектері БҰҰ-ның алты ресми тіліне — ағылшын, орыс, француз, испан, қытай және араб тілдеріне аударылды. Ұлттық кітапхана осы кезеңде қазіргі қазақ әдебиетінің кең ауқымды мониторингін жүргізіп, оқырманға тартымды әрі халықаралық деңгейде өзекті авторлар мен туындыларды анықтады.

Бұл жұмыс Қазақстанның мәдени экспортын жүйелі дамытуға негіз салды. Қазір біз мұндай жобаларды шетелдік кітапханалармен, университеттермен және мәдени орталықтармен бірлесе жалғастырып келеміз. Мысалы, биыл тамыз айында Малайзияның Селангор штатының Орталық кітапханасымен ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. Сол құжаттың маңызды тұстарының бірі — Қазақ мәдениеті орталығын ашу және аударуға ұсынылатын классикалық пен заманауи шығармалар тізімін өзара бөлісу.

Аудару мен басып шығару ісі – жұмыстың бір ғана бөлігі. Ең маңыздысы – қазақ әдебиетінің цифрлық кеңістікте қолжетімді болуы. Біз электронды кітапханалар, онлайн платформалар мен көптілді порталдарды дамытып жатырмыз. Соның арқасында әлемнің түкпір-түкпіріндегі оқырман қазақ қаламгерлерінің шығармаларымен еркін таныса алады. Қазақ әдебиеті осылайша ұлттық мақтаныш нысанынан шығып, жаһандық мәдени алмасудың белсенді бөлігіне айналып отыр.

Халықаралық ықпалдастық тақырыбын жалғастыра отырып, айтар болсақ: аударма — мәдени диалогтың алғашқы қадамы ғана. Қазақ әдебиетінің әлемдік кеңістікте өз үнімен танылуы үшін оны жай мәтін емес, ұлттық рух пен дүниетанымды айшықтайтын көркем әлем ретінде таныту қажет. Әдебиет — тілдің сазы мен даланың бояуын, көшпелі өмірдің философиясын бойына сіңірген рухани құбылыс.

Осы орайда халықаралық мәдени жобалардың — фестивальдер мен көрмелердің, әдеби алмасулардың рөлі ерекше. Бұл бағытта Ұлттық кітапхана белсенді жұмыс істеп келеді. Осы жөнінде кеңірек айтып өтсеңіз.

— Иә, Қазақстанның халықаралық кітап жәрмеңкелері мен мәдени форумдарға қатысуы — отандық әдебиетті әлемге танытудың тиімді жолы. Мұндай алаңдар шетелдік баспалармен, аудармашылармен және әдеби агенттермен байланыс орнатып, шығармашылық серіктестікке жол ашады. Олар жай ғана көрме емес, мәдени тәжірибе мен идеялар тоғысатын ортаға айналған.

Франкфурт, Лондон, Мәскеу және Бейжіңдегі ірі кітап фестивальдерінде Қазақстан жыл сайын ұлттық стендін ұсынып, еліміздің ең үздік баспа өнімдерін көрсетеді. Осы шаралар аясында жаңа аудармалар таныстырылып, дөңгелек үстелдер, жазушылармен және әдебиеттанушылармен кездесулер өтеді. Сондай-ақ шығармашылық индустриялардың даму бағыттары талқыланады. Мұның бәрі қазақ әдебиетін Еуразия кеңістігінің мәдени құрамдас бөлігі ретінде қабылдауға мүмкіндік береді.

Біз үшін маңызды бағыттардың бірі — әдебиетті басқа өнер түрлерімен байланыстыру. Мәселен, Ұлттық кітапхана ұйымдастырған көрмелерде қазақ жазушыларының шығармалары бейнелеу өнері туындыларымен, деректі экспозициялармен, бейнеинсталляциялармен толықтырылып, көрерменнің ұлттық дүниетанымды тереңірек түсінуіне жол ашады.

Сонымен бірге Қазақстан гуманитарлық және мәдени ынтымақтастық бағдарламаларына белсене қатысады. Бұл бағытта түрлі елдердің кітапханалары мен баспалары әдебиет алмасып қана қоймай, цифрландыру, мұрағаттау, оқуға баулу тәжірибесімен бөліседі. Сөйтіп кітапхана бүгінде тек білім мен мәдениеттің сақтаушысы емес, мәдени дипломатияның белсенді өкіліне айналып отыр.

Бұдан бөлек, Ұлттық кітапхана онлайн-платформалар мен әлеуметтік желілер арқылы қазақ әдебиетін кеңінен насихаттап келеді. Шетелдік оқырман отандық авторлардың туындыларын электронды форматта оқып, виртуалды көрмелер мен онлайн-кездесулерге қатыса алады.

Осылайша, әрбір фестиваль мен көрме — кітап көрмесінен де артық: ол — қазақ әдебиетін әлемге таныстыратын, мәдени үнқатысу алаңы.

Егер халықаралық шаралар қазақ әдебиетін шетелге танытса, ел ішінде, әсіресе жастар арасында оқуға деген қызығушылықты сақтау — одан да маңызды іс. Себебі дәл осы буын — ертең ұлттық мәдениетті жалғастыратын негізгі күш. Қазір қысқа контент пен цифрлық ойын-сауықтар оқуға деген әдетті ығыстырып жатқан заманда кітапхана жаңа форматта жұмыс істеуі тиіс. Ол оқырманмен тіл табысатын, кітапты заманауи мәдениеттің бір бөлігі ретінде ұсынатын кеңістікке айналуы керек.

Цифрлық дәуірде қазақ жазушыларының шығармаларын жастарға қалай қызықты етуге болады?

— Ең алдымен, біз жастардың әдебиетке деген табиғи қызығушылығын оятуымыз керек. Ол үшін кітап жайында айту жеткіліксіз — оқу процесін шығармашылық пен қарым-қатынастың бір бөлшегіне айналдыру маңызды.

Сол мақсатта біз түрлі шығармашылық және білім беру жобаларын қолға алдық. Мысалы, әдеби квесттер, поэтикалық кештер, әлеуметтік желідегі әдеби челлендждер, интерактивті көрмелер — мұның бәрі жастарды әдебиетке бейімдеп, оларды мәтінді өздерінше түсіндіруге, сурет, бейне немесе музыка арқылы жаңа қырынан сезінуге жетелейді.

Біз жас суретшілермен, режиссерлермен, блогерлермен және студенттермен бірлескен жобалар жүзеге асырып келеміз. Соның нәтижесінде кітапханалар мен қоғамдық орындарда, тіпті метро станцияларында да коворкинг-аймақтар мен әдеби хабтар ашылып жатыр. Бұл — жастар еркін жиналып, кітап оқып, пікір бөлісіп, аудиокітап тыңдап, шығармашылық кездесулерге қатыса алатын заманауи кеңістіктер.

Мультимедиялық форматтарға да ерекше назар аударылады. Біз аудио және бейне нұсқаларды насихаттап, қазақ әдебиетін экрандаудың жаңа жобаларын қолдаймыз. Кітап экранда «тірілгенде», жас көрерменге таныс бейнелер мен оқиғалар жаңа тұрғыда ашылады, олардың заманауи үні естіледі.

Әдебиетті медиа мен театр саласына енгізу де маңызды бағыт. Фильмдер мен спектакльдердегі кітап пен оқуға қатысты көріністер көрерменді қайтадан әдебиет әлеміне тартады.

Бүгінгі цифрлық заманда технология мен оқуды қарсы қоюға болмайды. Керісінше, оларды ұштастыра отырып, жастардың әдебиетке қызығушылығын арттыруға болады. Себебі визуалды және интерактивті формат — жас буынның табиғи қабылдау тілі. Сол арқылы қазақ әдебиетін жаңа деңгейде насихаттап, цифрлық кеңістікті қауіп емес, серіктеске айналдыруға болады.

Жастар мен оқудың жаңа формалары туралы сөз қозғаған соң, әңгіме еріксіз ең терең тақырыпқа — әдебиетке деген ішкі сүйіспеншілікке ауысады. Қазақ әдебиетінің немесе кітаптарының қайсысы Сізге ерекше әсер етіп, жаныңызға жақын болды?

— Маған әсер еткен сүйікті жазушылар өте көп. Олардың қатарында Оралхан Бөкей, Тынымбай Нұрмағанбетов, Рахымжан Отарбаев, Дулат Исабеков, Төлен Әбдіков, Бексұлтан Нұржекеев және тағы басқа қаламгерлер бар. Әрқайсысының өз үні, өз болмысы бар. Бірақ бәрін біріктіретін ортақ қасиет бар — адамның ішкі әлемін шынайы, терең, адал суреттей білу.

Мен үшін ерекше жақын шығарма — Дулат Исабековтің «Қарғын» повесі. Бұл туындыда әдебиеттің өміршең болмысы айқын сезіледі: адам қатынасының күрделі табиғаты, жан толқынысының нәзіктігі, махаббаттың қуаты мен жүректің әлсіздігі. Исабеков адам жанындағы арпалысты соншалық шынайы бейнелейді, кейіпкерлерінен өзіңді танисың. Оның тілі жеңіл, бірақ ойы терең, сондықтан шығармасы оқырманды ерекше толқытады.

Мұндай туындылар оқиғаны баяндап қана қоймайды — олар халқымыздың рухани болмысын, ата-бабадан қалған құндылықтардың бүгінгі адам өмірінде қалай жалғасып жатқанын көрсетеді. Қазақ әдебиетінің күші, меніңше, осында: ол ұрпақтар арасын жалғайды, әр оқырманмен жүрек тілімен сөйлеседі.

Өз әдеби әсерлеріңізбен бөліскеніңізге рақмет. Ал егер Сіз шетелдікке бір ғана қазақ кітабын сыйлауыңыз керек болса, ол қай кітап болар еді?

— Шын жүректен айтсам, мен қазақтың халық мұрасын — фольклорды сыйлар едім. Себебі фольклор — біздің дүниетанымымыздың, жадымыздың, өмірге көзқарасымыз бен философиямыздың бастауы. Ол — халқымыздың тарихы мен болмысын, табиғатпен етене өмір сүрген көшпелі өмір салтын айна-қатесіз жеткізетін қазына.

Әндер мен жырлар, аңыздар мен ертегілер арқылы ғасырлар бойы жинақталған даналық, ізгілік пен әділдікке деген көзқарас, ата-бабаға құрмет пен табиғатпен үйлесімге ұмтылыс көрініс табады. Бұл жай ғана әңгімелер жинағы емес — қазақ рухының энциклопедиясы. Әр сөзі дала тынысымен, еркіндікті сүйетін рухпен астасып жатыр.

Шетелдік оқырман үшін фольклор — Қазақстанды танудың ең дәл кілті. Ол арқылы ұлттық мінездің қалай қалыптасқанын, көшпелі өмірдің ырғақтарын, табиғатқа деген құрмет пен сөздің қадірін терең сезінуге болады. Мұндай кітапты сыйлау — адамды халқымыздың рухани кеңістігімен танысуға шақыру.

Қазір әр елден келетін оқырмандар көбейіп жатқандықтан, Қазақстанның Ұлттық кітапханасы тек кітап сақтайтын орын емес, әлемге ашық үлкен мәдени-рухани ортаға айналды. Мұнда әр келуші — зерттеуші ме, студент пе, не саяхатшы болсын — өзіне жайлы жағдай тауып, қазақ және әлем әдебиетінің бай мұрасымен таныса алады. Шетелдік оқырмандарға арналған арнайы аймақтар немесе оқу залдары бар ма?

— Иә, бар. Барлық оқырманға, соның ішінде шетелдік қонақтарға да, оқу мен зерттеу үшін барынша қолайлы әрі заманауи жағдай жасалған. Кітапханада бірнеше мамандандырылған оқу залдары жұмыс істейді: «Қазақстан кітаптары» залы, әлем әдебиеті, диссертациялар, өнер, сирек кітаптар мен қолжазбалар, мерзімді басылымдар және анықтамалық-ақпараттық зал.

Әр залда энциклопедиялар мен сөздіктерден бастап көркем әдебиетке, ғылыми еңбектер мен диссертацияларға дейінгі түрлі баспа және электронды ресурстар бар. Ашық қорда қазақ авторларының еңбектері қазақ және өзге тілдерде, сондай-ақ әлем әдебиетінің классикалық туындылары ұсынылған.

Біз цифрлық ресурстарға да айрықша мән береміз: кітапхана Delnet, Science, EBSCO, Britannica, Access Medicine сияқты халықаралық дерекқорларға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл — зерттеушілер мен студенттерге әлемдік ғылыми ақпарат көздерінен өзекті деректер алуға жол ашады.

Сонымен бірге, кітапханада тыныш әрі жайлы оқу кеңістіктері, жеке және топтық жұмыс аймақтары бар. Мұның бәрі оқу мен ізденіс үдерісін тек пайдалы ғана емес, шабыт сыйлайтын тәжірибеге айналдыру үшін жасалған.

– Демек, келушілер қазақ мәдениеті мен әдебиеті туралы кітаптарды ағылшын, орыс және басқа тілдерде кітапханада да, онлайн түрде де оқи алады ғой?

– Иә, әрине. Әлем әдебиеті залына келген оқырмандар қазақ мәдениеті мен әдебиетіне арналған ағылшын, неміс, араб және өзге тілдердегі басылымдармен еркін таныса алады. Бұл – Қазақстанды кітаптар арқылы тереңірек танығысы келетін шетелдік зерттеушілер, студенттер мен саяхатшылар үшін айрықша мүмкіндік.

Сонымен бірге, залда Ресей, Иран, Пәкістан, Үндістан, Түркия, Қытай, Корея және басқа да елдердің кітап бұрыштары бар. Әр бұрышта сол елдердің тарихы мен мәдениетіне қатысты мол әдеби қор, көркем шығармалар, түрлі сала бойынша анықтамалықтар, елтанулық альбомдар мен тіл үйренуге арналған аудио, бейне және DVD жинақтар топтастырылған.

Бұл бұрыштардың қоры үнемі жаңартылып отырады, сондықтан олар мәдени алмасудың өміршең алаңына айналған. Кітапхана халықаралық әріптестерімен бірлесе отырып, тақырыптық көрмелер, кітап тұсаукесерлері, конференциялар, дөңгелек үстелдер және түрлі елдердің мәдениет пен әдебиет қайраткерлерімен кездесулер ұйымдастырады.

Осылайша, Ұлттық кітапхана — тек кітап оқитын орын емес, әлем мен қазақ әдебиетінің рухын, тынысын сезінуге мүмкіндік беретін мәдениеттер тоғысқан кеңістік.

– Ал шетелде жүріп қазақ мәдениетін зерттегісі келетіндерге кітапхана қандай цифрлық қызмет түрлерін ұсынады? Мәселен, электрондық каталогтар, сирек басылымдарға онлайн қолжетімділік немесе мультимедиялық материалдар бар ма?

– Иә, кітапхана электрондық каталогтар мен сирек кездесетін басылымдарға онлайн-қолжетімділікті, мультимедиялық материалдарды қамтитын цифрлық сервистерін белсенді дамытып келеді. Біз қазақ халқының тарихы мен мәдениетін бейнелейтін құнды әрі сирек басылымдарды цифрландыру бағытында жүйелі жұмыс жүргізудеміз.

Бүгінде Абай Құнанбайұлы, Ыбырай Алтынсарин, Шоқан Уәлиханов және басқа да классиктердің еңбектері, сондай-ақ «Айқап», «Қазақ», «Таң» сияқты алғашқы қазақ басылымдары электрондық форматқа көшірілді.

Бұл жинақтар 2007 жылдан бері ұлттық және өңірлік кітапханалардың қорын біріктіріп келе жатқан Қазақстандық Ұлттық электронды кітапханасы (ҚазҰЭБ) платформасы арқылы қолжетімді. Осы жүйе арқылы әлемнің кез келген нүктесінен пайдаланушылар қазақ әдебиетін онлайн оқып, елдің тарихы мен мәдениетімен цифрлық кеңістікте таныса алады.

– Ұлттық кітапхана үшін халықаралық ынтымақтастық тек кітап алмасумен шектелмейді, ол – мәдениеттер арасындағы өзара түсіністік пен рухани байланыс орнатудың маңызды тетігі. Осы бағытта жаңа халықаралық жобалар – мысалы, көшпелі көрмелер немесе ұлттық кітапханалар арасындағы қор алмасу қолға алынбақ па?

– Иә, халықаралық әріптестік отандық әдебиетті әлемге танытудың маңызды бағыты саналады. Мұндай жобалар мәдени кеңістікті кеңейтіп, тәжірибе алмасуға, шетел оқырмандарын қазақ жазушылары мен ұлттық дәстүрлермен таныстыруға жол ашады.

Көшпелі көрмелер мен кітап жәрмеңкелері – соның жарқын мысалы. Онда қазақ әдебиеті мен мәдениетінің үздік туындылары көрмеге қойылады. Мұндай іс-шаралар еліміздің рухани бейнесін халықаралық деңгейде танытып, мәдени байланыстарды нығайта түседі. Қазақстандық басылымдар тақырыптық байлығымен, жанрлық алуандығымен және көркем безендірілуімен ерекше назар аударады.

Қазіргі таңда біз Қытай, Корея, Түркия, Үндістан, Чехия, Әзербайжан, Ресей және өзге елдердің ұлттық кітапханаларымен тығыз байланыс орнатқанбыз. Халықаралық кітап алмасу — қорымызды толықтырудың басты тетігі. Ал түрлі фестивальдер мен конференцияларға қатысу тек кітаптармен ғана емес, идеялармен де алмасуға мүмкіндік береді.