Жуырда жазушының Түркияның Кемер қаласына қоныс аударғаны белгілі. Осыған байланысты «QAZAQ CULTURE» сайты басылымның алғашқы қадамын Қазақстанның Халық жазушысы, Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Түркияның «Түркі дүниесіне сіңірген еңбегі үшін» халықаралық сыйлығының иегері, Улан-Батордағы Шыңғыс хан атындағы халықаралық академияның құрметті академигі, ұлы жазушы Мұхтар Мағауиннің алғысөзі мен ізгі тілектерінен бастауға шешім қабылдады. Сұхбат мәдениет тақырыбында өрбіді. Әсіресе, соңғы уақытта қызу талқыланып жүрген «Қара жорға» биіне қатысты сауалдарға жауап алдық. Оқығаннан кейін өз бағаңызды беріңіз.

«QAZAQ CULTURE»: Соңғы жылдары «Қара жорға» биін моңғолдардың дәстүрлі биі деп есептейтін қазақтар көбейіп кетті. Бұл бидің тарихы жайында нақты деректер бар ма?

Мұхтар Мағауин: Қазақ халқы ХХ ғасырда үлкен қасіретті бастан өткерді. 1918 жылғы демографиялық апат пен ашаршылық, рухани күйзеліс, тіршіліктің құлдырауы – мұның бәрі қазақ халқына ешбір ұлт көрмеген зұлмат әкелді. Сол кезде біз осының бәрінен кейін қайта тіріліп, ел болып қалыптастық. Қазір ашаршылық пен репрессия салдарынан өткенімізді терістеу күшейді, көп дүние ұмытылды. Біз әлі де шығындарымызды санап үлгермедік, тіпті санау мүмкін емес сияқты. Шығындарымыз шексіз, тек қолөнер мен зергерлік бұйымдар ғана емес, руханият та жоғалды. Қазір музейде тұрғандар – тек жұрнағы ғана. Ал рухани өмірде талай әуен, ән жоғалды. «Қазақтың 1000 әні» жинағын Ғалым Доскен шығарды. Сол 1000 әннің жартысынан көбі Қытайдан жазылған. Бізде қанша қазақ тұрса да, Қытайда небәрі бір миллион қазақ. Соның өзінде халық әндерінің көбі сол жақтан жазылды. Өйткені бізде бұл ұмыт болған. Ашаршылық болса да, оларда біздегідей геноцид болмады. Сол жоғалған құндылықтардың бірі – «Қара жорға» биі. Мен бала күнімде ауылымызда «Қара жорға» күйі орындалатын. Қазір бұл күйге түрлі әуендер қосылады. Бұрын сол күймен бірге би де биленетін. Көбі оны «Байжігіттің Қара жорғасы» дейді. Ауыл балалары әдемі күйге билеуге асығатын. Мен өз әкемнің інісі Жұмажан деген ақсақалды білемін, сол кісі «Қара жорғаны» билейтін. Ол Қытайдан келген, Алакөлде тұрған. Бірде Алматыда жүргенде оның билегенін көзіммен көрдім. Қазір ресейлік саясаттың әсерінен «қазақ деген ұлт болмаған» деген пікір таралуда. Кейбір «мамандар» қазақта ондай күй болмаған, бұл қалмақтардікі дейді. Бірақ «Қара жорға» бүгінге дейін сақталған. Қытайда 17 жыл бойы түсірілген материалдар бар, соның бірі – «Жолаушы» телебағдарламасы. Олар ауылдарды аралап, шаруа адамдармен сұхбаттасады, соңында ән айтылады немесе күй тартылады. Бір ауылда 82 жастағы ақсақал «Қара жорғаны» ерекше мәнермен билеп берді. «Қазір қалай болса солай билейді, бұрын басқаша еді» деді. Қасында домбыра ұстаған жігіт болды. Осындай жоғалған дүниелерді жинап, ұлтымыздың игілігіне айналдыруымыз керек!

«QAZAQ CULTURE»: «Қара жорға» биінде «Косуля», «Аю» секілді жануарларға еліктеу элементтері болғаны рас па? Бұрында аңшылар билеген дейді...

Мұхтар Мағауин: Жоғарыда айтқанымдай, «Жолаушы» – Қытайда 17 жыл бойы түсірілген бағдарлама. Бұл социалистік қоғамның тапсырмасы болатын. Бағдарламада малшының тіршілігі көрсетіледі. Соңында малшы ән айтып не күй тартады. Осы бағдарламадан тамаша халық әндерін, дарынды адамдарды көрдім. 82 жастағы «Қара жорғаны» билеген ақсақалды табу қиын емес. Бірақ би де, ән де жоғалған. Бізде Байжігіт деген керемет күйші болған. Ұлы домбырашы. Біз бала кезде ауылда әрбір екінші адам Байжігіттің «Қара жорғасын» тартатын. Қазір бұл мүлдем ұмыт болды. Мен музыка зерттеушісі емеспін. Сол кезде бұл қайда кетті деп жүргенімізде ауылымыздан Талас деген бала келді...

«QAZAQ CULTURE»: Асемқұлов па?

Мұхтар Мағауин: Иә, Талас Асемқұлов екен. Кейін мен оны шақырып, күй тартуын өтіндім. Ол кезде 18 жаста еді, мединститутта оқитын. 20-ға жуық күй орындады. Жарқын Шәкәрім деген музыкатанушы бар. Ол да Таласты бұрыннан білетін болып шықты. Мен телеарнаға жиі шығуды қаламасам да, Таласты арнайы шақырып, Жарқын жүргізіп, мен күйдің тарихын, Байжігіттің өмірін баяндадым. Талас 12 күй орындады. Осыдан кейін менің бастамаммен күй жинағы шығарылды. Кейін тағы 15 күй орындалып, керемет жазылды. Бірақ белсенділер: «Бұл кім? Қайдан шыққан? Байжігіт ондай емес еді, енді Құрманғазы қайда қалды?» деп шулап, екінші жазба жарық көрмей қалды. Қазір Талас басқа күйлер орындап жүр, бірақ алғашқы орындауы ерекше болды. Сол кезде тартқан домбырасы әлі үйімізде сақтаулы. Ескі мұра – қашан да қымбат. Іздеу керек. Менің ойымша, қазақ жерінде ештеңе қалмаған. Ал Қытай, Моңғолиядағы Көктоғай, Шіңгіл, Алтай қазақ ауылдарында қойшы ауылдар бар. Сол өңірлердің орындаушылары керемет.

«QAZAQ CULTURE»: Ал моңғол биі қайдан шықты? Неліктен көпшілік оны «Қара жорғамен» шатастырады?

Мұхтар Мағауин: Моңғолиядағы көп дүние кезінде қазақтардың ықпалымен қалыптасқан. Бізде бар нәрсенің бәрін терістеуге бейімбіз. Бұл – отарлық сананың сарқыншағы. Одан әлі арыла алмай келеміз. Туыс халықтарда ұқсастық болуы заңды. Әкем кезінде домбыраны қырғыздар «қобыз» дейді, түрікмендерде ұзын басы бар деп айтатын. Скрипка қайдан шыққанын білесіз бе? Бізден шыққан. Карпини, Рубрук, Марко Поло сияқты саяхатшылар Шыңғысхан империясына келіп, үлгі алып кеткен. Скрипка қобыз негізінде жасалған. Ресей зерттеушілері де жазған. Тіпті кеспе де бізден шыққан. Оны да Марко Поло алып кеткен. Бірақ біз отарлық сана әсерінен бәрін жоққа шығарып, өзімізді кем көреміз. Бұдан арылу керек. Біз ел болдық, халық болдық, енді жаңа деңгейге шығуымыз қажет. Тек тарихты емес, мәдениетті зерттеуде де жақсы нәрселерді табуымыз керек. Бірақ Қытаймен байланысты зерттеуді жылдамдату қажет.

«QAZAQ CULTURE»: Ал Алтын Орда жайлы не айтар едіңіз?

Мұхтар Мағауин: Бұл – аса ірі мемлекет болған, мәдениеті өте жоғары деңгейде дамыған. Алтын Орданың арқасында орыстар қалыптасты. Ол бүкіл Еуропаға нұр таратты. Кейін толық жойылды, бірақ біз, қазақтар, оның мұрасын сақтап қалдық. Татарлар Алтын Орданы жақсы зерттеді, бірақ бәрін өздеріне телиді. Алтын Орда Ертістен Дунайға дейін, Кавказдың мұзды аймақтарына дейін созылып жатқан алып империя еді. Мәдениеті де кең ауқымды болған. Уақыт өте бәрі жойылды, бірақ ұлы тарих жазылды. Қазақтар оның негізін сақтап қалды. Қазір татарлар зерттесе де, бәрін өздеріне алғысы келеді. Бірақ бұл туралы таласудың қажеті жоқ. Себебі онсыз да анық емес. Мысалы, Алтын Ордада татарлар тек бұрынғы Болғар иелігінің жүзден бір бөлігін ғана алып жатты. Қазақтар Алтын Орданың жарты аумағын алып жатқан еді.

«QAZAQ CULTURE»: Бүгінгі таңда біздің мәдениет пен ұлттық мұраны танымал ету үшін қандай қадамдар жасау керек деп есептейсіз?

Мұхтар Мағауин: Мәдениетті әлемге, шетелге таныту – жақсы ой. Бірақ ең маңыздысы бұл емес. Бастысы – өзіміздегі барды меңгеру. Алдымен өзімізді тануымыз керек. 1966 жылы мен «Қазақ әдебиеті» газетінде жұмыс істегенде, бас редактор Нығмет Ғабдуллин болатын. Сол кезде редакцияға Болат Сарыбаевтың 28 беттен тұратын мақаласы келді. Мақалада бұрын ұмыт болған қазақтың көптеген аспаптары сипатталған. Бұрыннан таныс дүниелер де болды. Мен «Қобыз сарыны» кітабымды жазғанда жыраулардың аспаптары туралы деректерді қарастырдым. Біз бұл мақаланы оқып, редакторға ұсындық. Редакция алқасының мүшелері арасында Ахмет Жұбанов бар еді. Нығмет Ғабдуллин мақаланы оған беріп: «Міне, осындай материал келді, қарап шығыңыз» деді. Бұл мақала қазақ мәдениетінде үлкен төңкеріс жасаған еді. Бірақ Жұбанов мақала ұнамаған соң, 7-8 ай кешіктіріп, ақыры 28 беттік мақаладан тек үш бетті қалдырды. Қалғанын сызып тастады. Тек кепшік пен шертерді ғана қалдырды. Қобыз, жетіген, сырнай – бәрін өшірді. Мұны кім сенеді қазір? Кейін Сарыбаев кандидаттық диссертация қорғады, кітап шығарды. Бірақ қорғау кезінде оған кедергі келтірілді. Бұл туралы мен өз естелігімде жаздым. Кейін Болаттың аспаптарын музейге қабылдатпады. Себебі 5-10 тиын сұраған екен. Аспаптарды 11 рубльге бағалап, музейге өткізбей қойды. Сөйтіп Сарыбаев өмірден өтті. Мен көне жырауларды зерттедім. Оларды халық қабылдады. Қазақ хандығы дәуірінің әдебиеті қалыптасты. Ал Сарыбаевтың еңбегі – көне аспаптар мен музыкалық зерттеулер саласында нағыз төңкеріс еді. Бірақ сол мақала «тұншықты». Кейін орнын толтыруға тырысты, бірақ көпшілікке бірден жетпеді. Бұл – зерттеушіні қорлау ғана емес, қазақ мәдениетіне жасалған қиянат. Кейін мен «Жұлдыз» журналына жетекшілік еткенде, Шамғуан Қажығалиевті «Дөңгелек үстелге» шақырдық. Сол жерде мен: «Неге Болат Сарыбаев ашқан аспаптарды оркестрге қоспасқа?» деп сұрадым. Ол: «Бұл өте күрделі мәселе, бәрін өзгерту керек, бірақ біртіндеп енгіземіз» деді. Болат Сарыбаев – қазақ музыкатануында төңкеріс жасаған адам. Мен оны ұлы ғалым, ұлы зерттеуші деп есептеймін. Бірақ оның еңбегі сол уақытта лайықты бағаланбады, қазір де толық зерттелмеген. Біз осыны зерттеп, мәніне жетуіміз керек.

«QAZAQ CULTURE»: Сайтқа арнаған ақ тілек, жылы сөзіңізді айтсаңыз!

Мұхтар Мағауин: Бізде тарих пен ғылымға арналған журналдар көп, бірақ нақты мәдениетке арналған басылым жоқ. Мәдениет туралы анда-санда ғана айтылады. Егер жеке сайт ашылса, біздің жұмыс ауқымымыз кеңейеді. Қазақ мәдениетінің тарихы, бүгіні мен болашағына қатысты көптеген зерттеулер жазылуы керек. Соның ішінде көне қазақ музыкалық аспаптары мен әндеріне қатысты жаңа материалдар ұсынылуы қажет. Журналдың алғашқы қадамы сәтті болсын! Сәттілік тілеймін, және автор ретінде терең білімді, еркін ойлайтын музыканттар мен мәдениеттанушыларды тарту керек деп есептеймін! Кез келген қысымға жол берілмей, пікір еркіндігі болуы тиіс. Себебі шынайы ақиқат дәл сол еркіндіктен туындайды.

«QAZAQ CULTURE»: Әңгімеңізге рахмет!