Фотосуреттерді Е.Рахмадиев атындағы Мемлекеттік академиялық филармонияның баспасөз қызметі ұсынған

Операның жасалу тарихы 2003 жылы басталған. Ол кездері Айтқали Жайымов Құрманғазы атындағы халық аспаптар оркестрін басқарған. Бірде әртістерді ұлы сұлтанның ескерткішінің ашылуына орай Атырау қаласында өнер көрсетуге шақырды. Композитордың досы, танымал қазақстандық әнші Ғафиз Есімов те оркестрмен бірге барды. Атыраудағы өнер көрсетуге арнайы Айтқали Жайымов қыпшақ даласына деген сағынышын білдіретін музыка жазды.

«Ол кезде Атырауда ақын Нұралы Әжіғали тұратын. Біз онымен байланысып, музыкаға сөз жазуды ұсындық. Атырауға бірнеше күн бұрын келдік. Мен оркестрмен жаттығу жасап жүргенде, Ғафиз бен Нұралы жақын жерде отырып, сөз жазды. Олар қысқа мерзім ішінде мұны іске асырды. Ал концертте біз дайын туындыны орындадық», - деп еске алды Айтқали Жайымов.

Атыраудағы концерт үшін жазылған ән жаңа операның негізі болды. Атыраудан оралғаннан кейін Ғафиз Есімов Айтқали Жайымовқа осы тақырыпқа қайта оралып, аңызға айналған билеушіге ауқымды музыкалық туынды арнауды ұсынды. Либреттоның авторласы танымал ақын Ұлықбек Есдәулет болды. Уақыт өте келе операны жасауға Айтқали Жайымовтың ұлы Арман Жайым да қосылды. Жас композитор және пианист Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында оқуын аяқтап, біраз туынды жазуға үлгерді.

«Мен жұмысқа қосылғанда, екі актінің де жартысы дайын болды. Мен өзім сезінген нәрсені қоса бастадым. Мен және әкем - әртүрлі ұрпақтың өкілдеріміз, бірақ ол ешқашан өз дегенін істетпейді, пікірін тықпаламайды, әрқашан тыңдайды», - деп атап өтті Арман Жайым.

Шабыт іздеуде авторлар тарихи материалдарға, кітаптарға, фильмдерге және телехикаяларға жүгінді. Сұлтан Бейбарыс - таңғажайып тағдырлы тұлға. Қыпшақ даласынан шыққан адамды Дамаскіде құлдыққа сатты. Ол Мысыр билеушісі Сұлтан Әс-Салихтің меншігіне өтіп, мәмлүкке айналды - исламды қабылдаған және әскери дайындықтан өткен құл. Бейбарыс тамаша шабандоз және талантты жауынгер болып шықты. Өзінің ірі жеңісіне ол әскер қолбасшысы ретінде қол жеткізді. Билеушінің әділетсіздігіне қарсы көтеріліп, ол басқа да мәмлүктермен билікті басып алды және Мысыр сұлтаны болды. Операның сюжетіне Сұлтан Бейбарыстан басқа басқа да тарихи тұлғалар қосылды. Олардың арасында 1250 жылы Мысырға крест жорығын басқарған француз королі Людовик IX бар. Ол кезде Бейбарыс жауды талқандап, Людовикті тұтқынға алуға қол жеткізді. Операда кейбір деректерге сәйкес уәзір болған және сұлтанның қымызына у қосқан Қалауын кейіпкері де бар.

«Біз сюжетке Құндық және Айдана сияқты ойдан шығарылған кейіпкерлерді қостық. Құндық - Қалауынның көмекшісі, ол уәзірге сұлтанды өлтіру туралы ойларды үнемі сыбырлап тұрады. Ол Қалауынның билеушіге қызғанатынын біледі, себебі ол өзі де Мысырға құл болып түскен. Айдана - бұл сұлтанның Отанмен байланысын көрсеткіміз келген бейне. Қызды тұтқындап, Бейбарысқа сыйлық ретінде әкеледі. Ол қыпшақ даласында туғанын айтады, өз тарихын еске алады. Бейбарыспен бірге олар лирикалық дуэт орындайды, сұлтан оған сарайда тұруды ұсынады, қызындай қарайды. Ол хан Беркенің елшілері келгенде оны босатуға уәде береді. Әр кейіпкердің образын ойластыра отырып, біз тиісті музыка жаздық. Людовиктің образы үшін біз 15-ғасырдағы көне романстарды зерттедік. Оның музыкасында хорал, шіркеуге қатысты бір нәрсе бар. Біз ақсүйек қолбасшы-крестшінің бейнесін көрсетуіміз керек еді. Біз мысыр тақырыбын, шығыс мотивтерін, олардың ырғақтарын зерттедік. Бірақ негіз - біздің ұлттық музыка, себебі Бейбарыс - біздің даламыздан шыққан», - деп түсіндірді Арман Жайым.

Тарихи деректерге сәйкес Сұлтан Бейбарыс пошта желісін құрды, арналар салды, сауданы жолға қойды, ғалымдарды, сәулетшілерді және суретшілерді қаржыландырды. Ұлы билеушінің еңбегі операның сюжетінде де көрініс тапқан. Бейбарыс Людовик IX-ті босатып, Айданаға елшілермен бірге үйіне қайтуға мүмкіндік береді. Алайда сұлтанның жомарт әрекеттерінен кейін қайғылы аяқталу орын алады.

«Мен музыка жазғанда образдарға еніп кеттім. Мысалы, Қалауын теріс кейіпкер болып саналады. Бірақ мен бұл оқиғаны оның көзімен көргім келді, оның трагедиясы неде екенін түсінгім келді, барлығын музыкалық тілмен сипаттағым келді. Қалауын өзінің ариясын айтқанда, ол Людовикті Бейбарысқа қарсы шығуға көндіре алмағаны туралы, Айданамен де келісе алмағаны туралы ойланады. Ол Сұлтанға қызғанады, себебі оның орнында өзі де болуы мүмкін еді. Қалауынның ариясы орындаушыдан үлкен шеберлікті талап етеді. Мұнда лирикалық бастау бар, ол зардап шеккенде, өзін құрбан санайды. Содан кейін кейіпкер өзін-өзі қамшылай бастайды, осы жағдайда шешім табуды қалайды. Арияның соңында Құндықтың сұлтанға у қосуға кеңес бергенін есіне алады. Музыка қасіретті сипатқа ие болады. Осылайша, бір ғана арияның ішінде әртіс үш эмоционалдық күйде болуы керек. Мұны мимикамен де, ойынмен де, ең бастысы, дауыспен көрсету керек», - деп атап өтті Арман Жайым.

Уланған Бейбарыс авторлар 2003 жылы жазған соңғы ариясын айтады. Кейіпкер соңғы рет туған даласын көргісі келіп, туған жерін сағынады. Бейбарыстың ариясын концерттер мен қойылымдарда Ғафиз Есімов, Шахимардан Әбілов, Азамат Желтырғұзов бірнеше рет орындаған. Операның жаңартылған нұсқасының премьерасында сұлтанның рөлі Алтынбек Әбілдеге сеніп тапсырылды.

«Бейбарыс» операсы өзінің Қазақ оркестрімен орындалатындығымен де ерекшеленеді. Айтқали Жайымов көптеген жылдар бойы қазақ ұлттық аспаптарынан құралған осы даңқты ұжымды басқарып келеді. Бастапқыда опера симфониялық оркестрге арналып жазылған, бірақ кейіннен уақыт өте келе халықтық ұжымға бейімделді.

«Әрине, симфониялық оркестр мен халықтық оркестр - екі бөлек әлем. Оркестрлеу қағидасы бірегей, бірақ аспаптар мен мүмкіндіктер мүлдем басқа. Халықтық оркестрде аспаптар, әдетте, симфониялық оркестрге қарағанда тыныш естіледі, онда әртүрлі топтар кезектесіп ойнай алады. Мысалы, тек ішекті топ ойнайды немесе тек ағаштан жасалған. Ал халықтық оркестрде әдетте бүкіл оркестр ойнайды. Бұл аз дыбыстауға байланысты, себебі қандай да бір аспаптар ойнауды тоқтатса, бұл бірден күшке әсер етеді. Мұнда біз бір топты бірінші жоспарға шығарамыз, ал екіншісін екіншіге, осылай өзгертеміз. Осының есебінен біз қажетті ауысуларды жасаймыз. Халықтық оркестр композиторлар үшін осы жағынан да қиынырақ. Оркестрлеу үшін халықтық аспаптардың табиғатын өте жақсы білу керек. Бірақ халықтық ұжымда симфониялық оркестрде жоқ тембрлер бар. Мысалы, қыл-қобыздың өзіндік тембрі бар, ол ішекті және бір жерде альтке ұқсас болса да. Симфониялық оркестрде альт немесе виолончель қыл-қобыздың тембрін бере алмайды. Әрине, халықтық оркестрдің артықшылығы осында - ерекше тембрлерде», - деді Арман Жайым.

Қойылым астаналық филармонияның барлық дерлік ұжымдарын бір сахнаға жинады: классикалық вокал бөлімінің солистерін, камералық хорды, халық биінің «Шалқыма» ансамблін және әрине Қазақ оркестрін. Спектакльге шақырылған әртістер де қатысты - Ұлттық гвардияның және Ұлттық әскери-патриоттық орталықтың би ансамбльдері. Тыңдармандарға қазақстандық композиторлардың отбасылық мұрасының бір бөлігі ғана ұсынылды. Авторлар бірлесіп «Алпамыс» балетін, «Ақбөбек» операсын, Төле бидің 350 жылдығына арналған музыканы және тағы басқаларын жазды. Әкесі мен ұлы бірлесе жұмыс істей отырып, әртүрлі ұрпақтың өкілдері заманауи музыкалық тілде дәстүрлі құндылықтар туралы туындылар жасайды.