Көшпелі халық үшін ас – жай ғана қарын тойдыру емес.

Ол адамның жасын, мәртебесін, отбасындағы орнын, қонаққа көрсетілер құрметті білдірген. Әрбір тағам мен оның бөлігі өзіндік мәнге ие болып, ас тарту қатаң тәртіппен жасалған. Қазіргі кезде этномәдениетке деген қызығушылық қайта артып, зерттеушілер мен тәжірибешілер осы дәстүрлерден қазақ қоғамының құрылымы мен мәдени болмысын танудың кілтін іздеуде.

Дастархан басындағы тәртіп

Дәстүрлі қазақ қоғамында дастарханның төрі – ақсақалдарға немесе ең сыйлы қонақтарға тиесілі болған. Оларға ең бағалы мүшелер тартылатын.

Қойдың басы ең қадірлі қонаққа не ақсақалға ұсынылып, ол өз қолымен бөліп, өзгелерге үлестірген. Бұл – даналық пен сый-құрметтің белгісі.

Жамбас жасы үлкен ер кісілерге беріліп, күш-қуат пен беделді айғақтаған.

Төс пен қабырға жас жігіттер мен батырларға тартылып, ерліктің нышаны болған.

Тіл шешендерге, жыраулар мен ақындарға ұсынылған.

Бауыр мен жүрек өмір қуатының белгісі ретінде балалар мен жасөспірімдерге берілген.

Осылайша, ас беру – адамдарды тойдырудан бөлек, қоғамның ішкі құрылымын бекітудің жолы еді.

Бұл дәстүр көшпелі мәдениеттің терең құндылықтарын айқындады: үлкенді сыйлау; қонақты қадірлеу; ас арқылы жас буынды тәрбиелеу; адам мен табиғаттың үйлесімін түсіну.

Қазақтың бір ерекше қағидасы – қонақ әрдайым отбасы мүшелерінен жоғары қойылды. Тіпті бейтаныс жолаушы да төрден орын алып, ең жақсы асқа ие болған. Бұл – дала халқының дарқандығы мен қонақжайлылығының айқын көрінісі.

Қазіргі заманға жеткен дәстүр

Бүгінде бұл рәсімдер жаңаша сипат алып, қайта жаңғыруда.

Этнофестивальдерде қойдың басын тарту, мүшелерді үлестіру дәстүрі мәдени көрініс ретінде көрсетіледі.

Этноасханаларда көне дәстүрлерге сүйеніп, тарихи астарлы тағамдар дайындалады.

Жастар үшін бұл – тамырымен байланысуға, құрмет пен иерархияның мәнін ұғынуға мүмкіндік.

Мамандардың пайымынша:

«Бұл дәстүрлердің қайта жаңғыруы – артқа кету емес, өткеннен рухани тірек іздеу. Жаһандану жағдайында ұлттық болмыс әлсірегенде, асқа байланысты символикалық рәсімдер мәдени өзін-өзі танытудың құралына айналады».

Көшпелі қоғамдағы ас тарту – кездейсоқ жасалмаған. Ол әлеуметтік рөлдерді айқындап, сый-құрметті білдіріп, жас ұрпақты тәрбиелеген. Қазір этножобалар мен гастрономиялық тәжірибелер арқылы бұл дәстүр қайта түлеп, Қазақстан өзін де, әлемді де бай мәдени мұрасымен таныстыруда.

Ас – өткеннің әңгімесін айтып қана қоймайды, болашақ ұлттық болмысты қалыптастырады.

Этноресторациялар мен этнопарктердегі дәстүр

Қазіргі Қазақстанда ежелгі ас тарту дәстүрлері мейрамханаларда, этнопарктерде, фестивальдерде қайта жанданып отыр.

Астанадағы «Қазақ этнопаркі» – Наурыз мерекесі мен халықаралық фестивальдерде қойдың басын үлестіру рәсімі өткізіледі. Қонаққа ас үлестіру құқығы беріліп, әр мүшенің мәні түсіндіріледі. Бұл – шетелдіктер үшін әсерлі этнопрезентация.

Алматыдағы «Алтын Орда» мейрамханасы – мәзірде дәстүрлі мүшелер тарту элементтері бар. Қой еті ұсынылғанда, даяшы бұрынғы дәстүрлерді әңгімелеп береді. Осылайша қарапайым кешкі ас этномәдени сабаққа айналады.

Түркістандағы көшпелі мәдениет фестивалі – қонақтар бауырсақ, қымыз, бешбармақтан дәм татып қана қоймай, еттің иерархия бойынша қалай үлестірілгенін көреді.

Этнотуризм бағдарламалары – шетелдік туристерге арналған «көшпенділер дастарханы» ұйымдастырылады. Қонаққа үй иесінің құрметті рөлі беріледі. Бұл – туристер үшін жай ас емес, «тірі тарих».

Сөйтіп, ұмыт болды деп жүрген салттар бүгінгі күні гастротуризмде, мейрамхана ісінде және этножобаларда қайта жаңғырып, Қазақстанның өзіндік мәдени брендіне айналуда. Ас – халықтың тарихы мен рухани коды.