Әлем халықтарының әрқайсысының өз би дәстүрі бар. Бірінде – Бразилияның жалынды самбосы, бірінде – Қытайдың айбынды сарай билері. Барлығы да сол халықтың болмысын, дүниетанымын бейнелейді.

Қазақ биі осы қатарда ерекше орын алады. Оның қарапайым да шебер қимылдары, тұрмыстық билері мен сахналық қойылымдары – барлығы қазақ халқының мінезін, тарихын, кең дүниесін паш етеді.

Қазақ үшін би – жай ғана көңіл көтеру емес. Ол – өткенді әңгімелеудің, ішкі сырды жеткізудің, көшпелі өмірдің ырғағын бейнелеудің жолы болған. Әрбір ишаратта мінез де, көңіл күй де, өмірлік философия да жатыр. Сол себепті ұлттық би сахналық өнердің шеңберінде ғана қалып қойған жоқ: ол – халықтың жадын сақтаған, өзін танытқан мәдени қазына.

Қазір бұл мұра жаңа қарқынмен жалғасып келеді. Биыл 70 жылдығын атап өткен «Салтанат» мемлекеттік би ансамблі – қазақ өнерінің төлқұжаты. Ол әлемге қазақтың қимыл әсемдігін ғана емес, жан дүниесінің тереңдігін де көрсетті. «Салтанатпен» қатар, аңызға айналған «Гүлдер», «Бірлік» ансамбльдері бар. Соңғы жылдары мәдени кеңістікте жаңа есімдер де танылуда. Соның бірі – Шығыс Қазақстандағы «Алтай» ансамблі. Бес-ақ жыл ішінде ол ұлттық би дәстүрін сақтап қана қоймай, оны заманауи қырынан байыта алды.

Ұлттық хореографияның тарихы мен болашағы жөнінде біз «Алтай» ансамблінің көркемдік жетекшісі Тимур Қожахметовпен сұхбаттастық. Оның айтуынша, этноансамбльдердің ең басты мақсаты – музыка мен би арқылы Қазақстанда өмір сүретін түрлі ұлттың мәдени мұрасын ұштастыру.

Қазақтың 30–40-қа жуық дәстүрлі биі бар. Бірақ Қожахметовтың пайымынша, қазақ мәдениетінің тереңдігін ең айқын көрсететін – «Қамажай». Бұл би – әрбір ишарасында ғасырлардан жеткен дәстүрді сақтап тұрған нағыз ұлттық бейне.

Редакциямыз маманнан соңғы жылдары пікірталасқа арқау болған «Қара жорға» биі туралы да сұрады. Бұл би расымен қазаққа тән бірегей туынды ма, әлде өзгеден енген бе? Толығырақ төмендегі сұхбаттан оқи аласыздар.

– Тимур, Қазақстан қазір мәдени серпіліс кезеңін бастан өткеріп жатыр. Ұлттық билерді зерттеу, сақтау мәселесі мемлекет деңгейінде көтерілді. «Алтай» ансамблі жас болғанымен, ел мәдениетіне үлес қосып жүр. Көркемдік жетекші ретінде өз миссияңызды қалай анықтайсыз? Қандай қиындықтар бар?

– Иә, дұрыс айтасыз, ансамбльге небәрі бес жыл болды. Сахна үшін бұл – жас кезең. Ұжымды өзім құрдым. Қазір ол – Шығыс Қазақстандағы халық биі жанрында кәсіби түрде өнер көрсететін жалғыз ансамбль. Көпұлтты өңірде қазақ биінің сұлулығын, тереңдігін көрсету мен үшін аса маңызды болды. Алғашқы қадамдарымыздың өзінде бізді ел таныды: Шара Жиенқұлова атындағы байқауда лауреат атандық, «Ұмай» ұлттық сыйлығын иелендік. Бірақ марапат – басты мақсат емес, ол тек дұрыс бағытта келе жатқанымыздың айғағы.

Менің миссиям – мәдени мұраны сақтай отырып, қазақ биін заманауи тұрғыда дамыту. Әртістердің әрқайсысы өзінше ойлап, жаңа ізденістерден қорықпағанын қалаймын. Біз өзге ансамбльдердің репертуарын көшірмейміз, әр нөмірімізді өзіміз ойлап табамыз. Біздің даралығымыз да осында.

– Ұлттық хореография – мемлекеттің мәдени стратегиясының бір бөлігі. Бүгінде дәстүрді сақтап, этномәдениетті дамыту қаншалықты қиын?

– Бұл ең әуелі жетекшінің көзқарасына байланысты. Әртіс материалды қалай сезінеді, көрермен оны қалай қабылдайды – соның бәрі жетекшіге тәуелді. Көрерменді алдау мүмкін емес. Шынайы қойылым міндетті түрде жүрекке жетеді.

Мен әр би алдында тарихи негізін зерттеп, оны әртістерге түсіндіруге тырысамын. Мысалы, қазақ дәстүрінде қыз – ұяң, сыпайы, нәзік. Бұл қасиеттер қимылда да, пластикада да, образда да көрінуі тиіс. Әртісті соған енгізу – менің міндетім. Сонда сахнада жай би емес, қимылмен айтылған шағын әңгіме пайда болады.

Ұлттық би – ұлттық кодтың бір бөлігі. Этномәдениет дамыса, сол код та сақталады.

– Жас ансамбльді басқарудағы ең басты қиындықтар қандай?

– Ең қиыны – жаңа әртістермен жұмыс. Әрбірін қалыптастыру – қыш құмыра жасағандай: оны сахнаға жарасымды тұлға етіп «илеп» шығару керек. Қаржылық қиындықтар да, костюм жетіспеушілігі де болады. Бірақ бастысы – әртісті тәрбиелеу. Ол сахнаға жай ғана шығып қоймай, ұжымның бір бөлшегіне айналуы тиіс.

Сонда ғана ол бидің – қимылдар тізбегі емес, халық тарихының көрінісі екенін сезінеді. Біз әр қойылымда сұлулықпен бірге мінезді, дәстүрді, көңіл-күйді жеткізуге тырысамыз.

– «Қара жорға» биіне қатысты көзқарасыңыз қандай?

– Өз басым «Қара жорғаны» қазіргі нұсқасында толыққанды би деп есептемеймін. Онда қайталанатын элементтер көп, негізінен иық қимылына сүйенеді. Бұл маған сахналық өнерден гөрі көше биіне жақынырақ көрінеді.

Ал қазақтың шынайы қазынасы – «Қамажай». Бұл – қазақ халқының төл бейнесін айқындайтын туынды. Онда нәзіктік те, мінез де, тарих та бар.

– Сонда «Қара жорға» қазақ топырағына тән емес пе?

– Мен тарихшы емеспін, бірақ білетінім – бұл би Қытайдан келген деген пікір бар. Оның қимылдары қытай халық билеріне ұқсайды: академиялық негізі жоқ, пластикасы өзгеше.

Үлкен буын «Қара жорғаны» ұлттық символ ретінде қабылдауы мүмкін, бірақ жастарға ол жақын емес. Жаңа буын дәстүрмен сабақтасқан тереңдікті іздейді. Ал «Қамажай» сияқты билерде ұлттық код айқын көрінеді: шаш өріп отырған қыз, айнаға қараған нәзік бейне – мұның бәрі қазақ әйелінің болмысын ашып тұр.

– «Гүлдер» ансамблі қайта түлеп, «Бипыл», «Асатаяқ» сияқты классикалық билерін сақтап қалды. Ал өзіңіз қойылымдарыңызға қандай жаңа идеялар қосып жүрсіз?

– Біздің репертуарымыздың негізі – қазақтың төл биі. «Киізбасу», «Буын биі» – соның айғағы. Бірақ біз заман талабына сай жаңа ізденістерден қашпаймыз. Жақында Қытайдағы фестивальде «Қара жорғаны» да орындаймыз, бірақ оған өзім өзгеріс енгіздім: қыз бейнесін дәстүрге сай ұяң етіп көрсеттім.

Мен үшін бастысы – қазақ болмысын сақтай отырып, би тілін заманауи әдіспен байыту. Сонда ол бүгінгі көрерменге де жақын болады.

– Шетел көрермендері қазақ билерін қалай қабылдайды?

– Егер сахнаға нағыз туынды шықса, ол міндетті түрде ықыласқа бөленеді. Шетелдіктер біздің биімізді ерекше бағалайды. Өйткені қазақ биінің қимыл өрнегі ешкімге ұқсамайды. Көп халықтың мәдениеті жергілікті сипатпен ғана шектелсе, біздікі бай, сан қырлы, сан түрлі бағытта дамыған. Сондықтан шетелдік көрерменге ол әсерлі әрі терең көрінеді.

– Ұлттық хореографияның болашағы қандай деп ойлайсыз?

– Қазақ биінің әлеуеті зор. Бірақ ол үшін сыртқа шығып, өнерімізді көрсетіп, тәжірибе алмасуымыз қажет. Әртіс бір орында отырса, дамымайды. Жаңа көзқарас тек шетелдік тәжірибе арқылы қалыптасады.

Мұнда мемлекеттік қолдау өте маңызды. Жүйелі көмек болмаса, ансамбльдерге ұлттық биімізді кеңінен насихаттау қиын. Егер жыл сайын ұлттық би бойынша республикалық байқау өткізіліп, оны Мәдениет министрлігі қадағаласа, жаңа таланттар ашылар еді.

– Барлық арман-мақсаттарыңызды сахнада жүзеге асырып үлгердіңіз бе?

– Жоқ, жоспар көп. Бірақ әр жоба ойластырылып, толық дайын болған кезде ғана жүзеге асуы тиіс. Сол себепті біраз идеялар уақытын күтіп тұр.

Қорытындылай айтқанда, қазақ биі бүгін сахнаның аясынан шығып, ұлттық мәдени стратегияның бөлігіне айналды. Ол ұрпақтар сабақтастығын жалғайды, ұлттық бірегейлікті нығайтады, әлеммен рухани көпір орнатады.