2025 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі кинематография саласындағы мемлекеттік қолдауға арналған жобаларды іріктеудің алғашқы кезеңін қорытындылады. Барлығы 444 өтінімнің 357-сі іріктеуге жіберіліп, 128 жоба питчингке өтті, ал 99 жоба офлайн қорғауға жолдама алды. Бұл рәсім кино саласының кемелденуін көрсететін маңызды өлшемге айналды: ресурстар қалай бөлініп жатыр, кино саласындағы ашық саясат қандай ұстанымдарға сүйенеді және отандық кино өндірісінің жаңа буыны кімдер — осы сұрақтарға жауап беретін кезеңге жеттік.

Соңғы үш жылда еліміздің кино саласы түбегейлі институционалдық өзгерістерді бастан өткерді. Құқықтық негіздер күшейіп, қызмет көрсету мен дистрибуция нарығы қалыптасты, қаржыландырудың жаңа ережелері енгізілді. Бұрынғы жабық келісімдердің орнына — ашық питчингтер келді. Квота бойынша автоматты қолдау тетіктерінің орнына — тақырыптық сараптама негізінде сараланған іріктеу жүйесі енгізілді. Субсидиялау жүйесінің орнына келісімшарт арқылы міндеттеме жүктеу тәртібі енгізілді: мемлекет қаржы бөледі, алайда одан нақты нәтиже, ашықтық, сондай-ақ коммерциялық табысқа жеткен жағдайда инвестицияның бір бөлігін қайтару талап етіледі.

2025 жылғы іріктеуде қазақ тіліндегі жобалардың үлесі 75%-ға жетті. Бұл 2020 жылмен салыстырғанда екі еседен астам өсім (ол кезде 34% болатын). Мұны тек тілдік басымдықтың өзгеруімен емес, аудиторияның кеңеюімен, мәдени сенімділіктің артуымен, сондай-ақ өңірлік авторлардың белсенденуімен байланыстыруға болады. Алайда қазақ тіліндегі фильмдер әлі де кең прокатта аз қамтылуда: 2023 жылы кең экранға шыққан туындылардың небәрі 15%-ы қазақ тілінде болды. Бұл – өндіріс пен көрерменге жеткізу арасындағы үйлесімсіздікті көрсетеді және сценарийден бастап прокатқа дейінгі тұтас тізбекті қайта қарастыруды қажет етеді.

Мәселені шешу үшін 2024 жылдан бастап әр жоба прокатқа шығару немесе цифрлық платформада көрсету туралы алдын ала келісімшарт ұсынуға міндеттелді. Маркетингтік стратегия мен қаржылық есептің болмауы — қолдаудан бас тартуға себеп саналады. Продюсер енді тек шығармашылық жоба иесі емес, сонымен қатар фильмнің экранға жету жолына жауапты басқарушы ретінде қарастырылады.

Бұрын тоқыраудың символы саналатын «Қазақфильм» студиясы бүгінде жаңғыру алаңына айналып отыр. Соңғы 15 жылда алғаш рет студия оң қаржылық көрсеткішке қол жеткізді. Жобаларды басқарудың цифрлық жүйесі іске қосылып, келісімшарт кезеңдерін толық қамтитын ішкі есеп жүргізу тәртібі енгізілді. Студияда түсірілген жобалар отандық ғана емес, халықаралық іріктеуден де өтті: «Көлегей» мен «Ақселеу» фильмдері Таллин мен Гонконг фестивальдерінде көрсетілді. Қазіргі таңда павильондарға күрделі жөндеу жүргізіліп, жаңа дыбыстау студиясы салынып жатыр.

Архивтік жұмыстар да қарқынды дамуда. Кеңестік кезеңдегі 40-тан астам фильм цифрландырып, қалпына келтірілді. Олардың бесеуі ЮНЕСКО-ның Аудиовизуалды мұралар институтымен бірлесіп жүзеге асты. Қазақ киносының мұрасы халықаралық мәдени дипломатия құралына айнала бастады — университеттерде көрсетілімдер ұйымдастырылып, жаһандық ретроспективаларға қатысып, арнайы жинақтар жарық көріп жатыр.

Анимация саласы да стратегиялық бағытқа айналды. «Қазақанимация» ұлттық студиясы Астанаға көшіп, жаңа шығармашылық кластердің орталығына айналуда. Аниматорлар мен сценаристерді даярлау басталды. Жаңадан құрылған топтарға арналған акселерациялық бағдарламалар іске қосылды. Мультфильмдер екі тілде жасалып, халықаралық форматтарға бейімделіп, сюжеттері түркі мифологиясы мен қазақ фольклорына негізделуде. 2022–2025 жылдар аралығында 26 анимациялық жоба іске қосылып, оның 11-і аяқталды, 7-еуі соңғы сатыда.

Бұған дейін назардан тыс қалып келген қысқаметражды фильмдер енді жеке бағыт ретінде қолдау табуда. 2024 жылы 19 қысқаметражды фильм қаржыландырылды. Олардың екеуі Clermont-Ferrand мен Palm Springs фестивальдеріне іріктелді. Бұл формат енді тек дебют алаңы емес, сонымен қатар әлеуметтік, өткір тақырыптарды зерттейтін, тәуекелі төмен эксперименттік алаң ретінде қабылдануда.

Сериалдық өнім де назарға ілінді. Арнайы секция құрылып, телеарналар мен платформалармен бірлескен өндіріс тетіктері енгізілді. 2024–2025 жылдары 6 жоба қолдауға ие болды. Олардың арасында Батыр Баян туралы тарихи сериал, Алматыдағы көші-қон тақырыбын қозғайтын драмеди және отандық графикалық роман желісіндегі жоба бар.

Киноны қолдау орталығы тарапынан бақылау күшейді. Қаржыландыру кезең-кезеңмен беріледі: егер түсірілім уақтылы басталмаса, келісімшарт бұзылады. 2023 жылы дәл осы себеппен 5 жобаның қаржыландыруы тоқтатылды. Қаржы жүйесі мемлекеттік қазынамен цифрлық түрде біріктірілді. Болашақта бірыңғай сатып алу және аудит порталын іске қосу жоспарланған.

Дегенмен, прокат әлі де әлсіз тұс болып отыр. 2024 жылы аяқталған жобалардың тек 40%-ы ғана кинотеатрларға жетті. Қалған фильмдер фестивальдерде, мектептерде, кітапханалар мен әкімдіктер ұйымдастырған шараларда көрсетілуде. Тікелей нарық әзірге өзін-өзі ақтай алмай тұр. Бұл мәселені шешу үшін Жамбыл мен Солтүстік Қазақстан облыстарында жергілікті прокат жобалары іске қосылды. Бұл — студиялардан тікелей алынған ленталарды мәдениет үйлеріндегі арнайы залдарда көрсетуге арналған жүйе.

Халықаралық бағыт та кеңейіп келеді. Қазақстан Central Asia Film Network жобасына қосылып, 2024 жылы 97 шетелдік көрсетілімге қатысты. Еуропа киноқоры мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерімен келіссөздер жүргізілуде. Франция, Мажарстан және Өзбекстанмен ынтымақтастық туралы келісімдер жасалды. Орталық Азия елдері үшін ортақ продюсерлік қор құру мәселесі де талқылануда.

Ашықтық артқан сайын келіспеушіліктер де күшейіп келеді. Орталық пен министрлік әлеуметтік желідегі қысымға, жала жабу науқандарына және сарапшыларға ықпал ету әрекеттеріне тап болуда. Мұндай жағдайларға жауап ретінде бағалау нәтижелерін, негіздемелерді және қоғамдық тыңдауларды жариялау тәжірибесі енгізілді. Ішкі этика кодексі әзірленіп жатыр. Сондай-ақ алғаш рет конкурстық шешімдер бойынша шағымдарды қарайтын тәуелсіз арбитраждық кеңес құру идеясы қарастырылуда.

Фильмге ұлттық мәртебе беру тәртібі де өзгерді. Бұрын ол автоматты түрде берілсе, енді тек өтінім мен нақты критерийлер бойынша: тіл, тақырып, жергіліктендіру деңгейі және отандық мамандардың қатысуы ескеріледі. 2024 жылы 17 фильмге ұлттық статус берілмеді, кейбірі бұл шешіммен келіспей, сотқа жүгінді. Бұл жағдай ашық әрі бейтарап сараптаманың маңыздылығы жөнінде пікірталас туғызды.

Өңірлік сценарий зертханалары алғашқы нәтижелерін бере бастады. Түркістан, Ақтөбе және Семейде жаңа шығармашылық топтар құрылып, алғашқы рет жобаларын ұсынды. «Бір өңір — бір сценарий» бағдарламасы кеңейтіледі. Сонымен қатар мобильді киностудиялар — облыс орталықтарында орналастырылатын модульдік павильондар жобасы да қарастырылуда.

Қазақстандық кино енді тек мемлекеттің басқаруындағы сала емес. Ол – дербес, серпінді жүйе. Студиялар, дистрибьюторлар, цифрлық платформалар сияқты кәсіби ойыншылар қалыптасып жатыр. Бағалау мен өзін-өзі реттеу тетіктері де дамып келеді. Кино – тек өндіріс емес, қоғамдық диалог пен мәдени кеңістіктің маңызды бөлігіне айналуда. Мұнда мемлекет өз өкілеттігін бөлісуді үйреніп, қоғам пікір айту мәдениетін қалыптастыруға бейімделіп келеді.

Қазақ киносының алдында тек шығармашылық емес, саяси-экономикалық қиындықтар да бар. Сала әлі де бюджет қаржысына тәуелді. Бірақ қазірдің өзінде сұраныс, бәсеке, түрлі пікірталас пен ережелер сияқты нарықтық белгілер қалыптаса бастады. Егер осы ережелер тұрақты болса, кино тек өмір сүріп қоймай, XXI ғасырдағы негізгі міндетін атқарады — қоғамның атынан сөйлейтін ортақ мінберге айналады.