Дарья, бұл сіздің Қазақстандағы екінші көрмеңіз бе?

Иә, дұрыс. Біріншісі 2022 жылы Kulanshi галереясымен және Лейла Махатпен серіктестікте өтті. Астанадағы көрермендермен алғашқы көрмем мен алғашқы кездесуімді жылы сезіммен еске аламын және бүгін мен өз жұмыстарымды Sal Seri галереясының өзіндік және әдемі кеңістігінде екінші рет ұсына алғаныма қуаныштымын.

Өзіңіз туралы аздап айтып беріңізші. Қазақстанға көшкенге дейін қайда тұрдыңыз?

Мен нағыз көшпендімін. Менің балалық шағым мен жастық шағым Оралда, Пермьде өтті. Содан кейін Францияда оқыдым және 10 жыл Сен-Дени қаласының тарих және өнер мұражайында жұмыс істедім. Мен өзімді суретші ретінде Киевте, Украинада таптым, онда баспа графикасын аштым. Ал менің алғашқы көрмелерім 2019-20 жылдары Румынияның Бухарест қаласында өтті.

Баспа графикасына қалай келдіңіз? Басы қалай болды?

2014 жылы Франциядан кетіп, мұражайдан кеткеннен кейін өзімді шығармашылықтан іздедім. Мен кескіндемеден, пастельден бастадым. Тіпті өзімді қыш өнерінде де сынап көрдім. Бірақ мен іштей графика мен сурет маған жақын екенін сезіндім және түсіндім. Маған Киевте көптеген мықты суретшілер мен бірегей шығармашылық орта болғанына жолым болды. Мен онда екі ерекше талантты заманауи график-суретші Анна Ходькова мен Кристина Ярошпен кездестім. Маған олардың шеберханасында баспа графикасының әртүрлі әдістерінде жұмыс істеуге және оқуға бақыт бұйырды. Мен қазір де оқуымды жалғастырып жатырмын.

Жұмыстарыңызды қалай жасайсыз?

Мен офорт станогында жұмыс істеймін. Бұл керемет машина. Мен оны сүйіспеншілікпен «менің кемем» деп атаймын, өйткені станоктың рульге ұқсас дөңгелегі бар, оны басып шығару үшін айналдыру керек. Әр жұмыс үшін мұны бір реттен бес ретке дейін жасауым керек. Мен әртүрлі техникада жұмыс істеймін: құрғақ инемен гравюра, картонға гравюра, коллаграфия, монотипия, көбінесе оларды бір жұмыста араластырамын. Мұнда көрмеде станоксыз қолмен басылған жұмыстар да бар. Мысалы, менің линогравюраларым. Мен шығармашылықта металды, пластмассаны, картонды қолданамын. Қазір баспа графикасы әлемінде көптеген материалдар мен әртүрлі техникалар бар: дәстүрліден эксперименталды және жаңаға дейін.

Сізді Қазақстанға не әкелді? Сіз 2020 жылы көшіп келдіңіз бе?

Иә, бұл 2020 жылы болды. Мен отбасыммен жұмыстың бізге ашқан мүмкіндіктерінің арқасында келдім және бұл кездейсоқтық емес еді. Біз үшін Қазақстанды ашу өте қызық болды.

Сіздің жаңа шығармашылық шабытыңызды біздің қазақ даласынан алдыңыз ба?

Қазақстанға келгенге дейін мен Орталық Азияда ешқашан болған емеспін және мен үшін мұнда көп нәрсе жаңалық болды. Мен қазақстандықтарды өздерінің еркіндік сүйгіштігімен, ашықтығымен және мейірімділігімен таң қалдырдым. Мен қазақтардың көшпелі мәдениетіне, ерекше бай және бірегей мәдениетіне таң қалдым. Және, әрине, мен қазақ даласын аштым. Дала – теңіз немесе таулар сияқты ерекше стихия. Онда еркіндік рухы, кеңістік бар. Ол әрқашан әртүрлі және әрқашан таңғажайып. Мен Қазақстанды пойыздармен көп араладым, отбасыммен даланы Солтүстікке және Шығысқа «кесіп өттік», Балқаш көлі арқылы Алматы қаласына бірнеше рет жеттік және Меркедегі тауларда тұрдық. Көргендеріммен жұмыстарда бөліскім келді. Бірақ көргендерді өзімнен өткізіп, оның нағыз мағынаға толы болуы үшін, ашық хат болып қалмауы үшін, мен осы жерлердің тарихына терең бойлауым керек болды.

Соңғы ғасырлардың тарихын зерттей отырып, тез арада драмалық беттерге шығасың: Ресей империясының қазақ даласын отарлауы, басылған көтерілістер, азамат соғысы, ұжымдастыру, ашаршылық, қазақтарды депортациялау және басқа халықтарды Қазақстанға күштеп қоныстандыру, лагерлер, соғыстар. Мен өткеннің жаралары мен кеңестік дәуірдің қылмыстары бүгін қалай жауап беретінін көріп тұрмын. Сонымен қатар қазақстандықтар өз тарихын білетініне және зерттейтініне және қазір қазақ мәдениеті мен тілі жаңа гүлденуді бастан кешіп жатқанына өте қуаныштымын.

Қазақстандық мәдениетке, тарихқа қалай тереңдедіңіз? Сіз үшін қандай кітаптар маңызды болды?

Мен қырғыз жазушысы Шыңғыс Айтматовты өте жақсы көремін, мен үшін ол ұлы гуманист. Мен оның кітаптарымен жас кезімнен таныспын, ал мұнда мен оның Қазақстанда, далада, теміржолдың жанындағы шағын ауылда орын алатын «Ғасырдан да ұзақ күн» романын оқыдым. Бұл өте күшті кітап. Онда бірнеше баяндау желілері өрілген, бүгінгі күні өзектілігін жоғалтпайтын көптеген тақырыптар қозғалған: мемлекеттік зорлық-зомбылық және соғыс, адамгершілік қасиеті және опасыздық, махаббат (оның барлық көріністерінде), табиғат және адамның онымен қарым-қатынасы, мұра және прогресс. Айтматовтың әкесі қуғын-сүргінге ұшырап, жас күнінде атылып кеткен, ал Шыңғыс өмір бойы оның жерленген жерін іздеді. Бұл кітапта ол кеңестік режимнің қаншалықты қорқынышты болғанын көрсетеді, өйткені ол адам өміріне ғана емес, оның қадір-қасиетіне, естелігіне және адамгершілігіне қол сұқты және жақсылық пен зұлымдықты әрқашан адамдар жасайды.

Содан кейін, Астананың тамаша Senu кітап клубымен кездесудің арқасында мен жазушы Таласбек Әсемқұловтың Зира Наурызбай аударған «Түс мезгілі» романын оқыдым. Оның романында мен қазақтардың дала өмірімен, табиғатпен байланысты ойлауының ерекше бейнесін көрдім. Мен оның сұлулығын сездім. Мені қазақ қоғамындағы барлық мүшелеріне, мейлі ол жай ғана көрші немесе бала болсын, мейірімді, құрметпен қарау да қозғады. Мен темір ұстасы мен күйшінің сакралды өнерінің дәстүрі туралы көп білдім. «Түс мезгілі» 20 ғасырдың қайғылы оқиғалары туралы да баяндайды. Мысалы, репрессиялар, ашаршылық, соғыс салдарынан күйшілердің бүкіл ұрпағы іс жүзінде жоғалғаны туралы. Бұл автобиографиялық кітапта Әсемқұлов соғыстан және кеңестік лагерьлерден кейін өз ауылына оралған атасының (өмірде Жүнісбай Стамбаев), домбырада ойнау өнерін беру үшін қызынан оны сәби кезінде қалай тәрбиеге алғанын айтады.

Мен қазақ музыкасын, домбыра мен қобыздың сұлулығы мен сиқырлы күшін өте жақсы көріп қалдым. Көрменің ашылу кешінде біздің заманымыздың керемет күйшісі Раушан Оразбайдың орындауында қобыз сарыны ойналып, керемет вокалистка Әсем Есенова Шәкір Әбеновтың «Дауа» әнін орындады.

Сіздің шығармашылығыңызда ХХ ғасырдағы репрессиялар тақырыбы айқын көрініс тапқан. Тіпті бірінші көрмеде сіз «Қамыс қайғысы» атты жұмысыңызды ерекше атап өттіңіз. Ол сізге несімен қымбат?

Иә, бұл тақырып менің көптеген жұмыстарым үшін астарлы мағына қызметін атқарды. «Қамыс қайғысы» алғашқылардың бірі болды. Онда дала пейзажында бізге соншалықты таныс қамыс адам тағдырының бейнесіне айналды. Мен осы сынған сызықтарға келдім. Онда сынғандар да, жалғыздар да, бір-біріне сүйенгендер де бар.

Қамыс көрмеде ұсынылған басқа жұмыстарда да кездеседі: «Естеліктер», «Қамыстың сыбыры», «Жалғыздық», «Баулар» және, ақырында, «Саман қайғысы». Бұл жұмыстарда мені осы қорқынышты дәуірдегі әйел тағдырлары туралы ойландырды. Күйеулерін жерлеген, немесе олардың тағдырын білмей іздеген, балаларынан айырған, жастығынан, аналық қуанышынан айырған, лагерьлерде, арнайы қоныстарда, колхоздарда ауыр еңбекпен және аштықпен азаптаған әйелдер.

Қамыспен лагерлік барақтар жылытылды. Мұғалімдер, музыканттар осы барақтар салынған саман кірпіші үшін қамысты сазбен араластырды. Бұл өте ауыр жұмыс болды, нормалар өте үлкен болды. Маған көрмеде қазіргі қалада көрмейтін осы саман кірпіштердің болуы өте маңызды болды. Мен оларды пойызбен Шу қаласынан әкеле алдым.

20 ғасырдағы репрессиялар мен қайғылы оқиғалар менің отбасыма да әсер етті. Менің атам 1938 жылы 37 жасында атылып кетті. Әжем Ақмола лагерінде болуы керек еді. (АЛЖИР-Отан сатқындары әйелдерінің Ақмола лагері. Қазақстан астанасынан 40 шақырым жерде орналасқан) Ол халық жауының әйелі болып саналды. Оның үш жасар баласы, менің әжем, балалар үйінде болуы керек еді. Бірақ оларға жолы болды деуге болады, оларды қашу керек деп ескертті. Барлығын тастап, қашу керек деді. Және бірде көліктермен және пойыздармен олар Брянск облысынан Оралға жетті.

Менің кейбір жұмыстарым ұжымдастыру тақырыбын қозғайды. Ұжымдастыру жылдары қазақтардан ең қымбатты, көшпелі халықтар өмірінің негізін құрайтын – малды тартып алды. Көптеген адамдар өздерін, жақындарын және малдарын құтқару үшін қазақ даласынан қашуға тырысты, көбінесе жолда қаза тапты. Бұл менің «Атамның ягі» жұмысымның мағыналарының бірі

Менің графигімдегі түйелер тек далада пайда болуы мүмкін еді. Бұл ішінара Айтматовтың түйелері, оның «Ғасырдан да ұзақ күн» кітабында олар сондай әсерлі, ол оларды қызықты етіп сипаттайды, мен оларды сала алмай қалмадым.

Қазір мен галереяда студенттерге экскурсиялар жүргізіп, оларға өз шығармашылығым туралы айтып беремін. Жоспарда мұнда шеберлік сағатын ұйымдастыру бар, онда мен қазіргі заманғы баспа графикасының материалдары, техникалары және менің сүйікті станогым туралы толығырақ айта аламын.

Дарья Швалеваның шығармашылығымен «Sal Seri» галереясында келесі мекенжай бойынша танысуға болады: Астана қ., Гейдар Әлиев көшесі 10/1