Жыл-он екі айды өз танымы бойынша зерттеп, зердесіне түйген қазақ халқы төрт мезгілдегі әртүрлі амалдарды атадан балаға мирас етіп, сабақтай білген. Көшпелі шаруашылық жағдайында халық табиғат құбылыстарын бақылап, әр жыл қайталанып отыратын белгілі бір кезеңдерді «амал» деп атап, оларды тұрмыс пен шаруашылықта бағдар ретінде пайдаланған. Амалдар – халықтық күнтізбенің маңызды бөлігі, әрі мал бағу, егін егу, шөп шабу сияқты тіршіліктің негізгі салаларын жоспарлауда сенімді құрал болған. Бұл қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптастырған халықтық метеорологиясы.

Бесқонақ – байырғы қазақ күнтізбесінің  бірден бір жұрнағы. Қазақ күнтізбесі бойынша жыл әрқайсысы тоқсан күндік төрт маусымға бөлініп, көктем – жалтоқсан (жыл алмасатын уақыт), жаз – оттоқсан (өсімдіктің барынша өсіп отқа, қуатқа айналатын, малдың қуат жинап отығатын, адамның табиғаттағы барлық дәруменді сіңіріп күшейетін маусымы), күз – күзтоқсан (табиғат күзеліп, барлық өскен нәрсе топыраққа айналатын шақ), қыс – желтоқсан аталған. Қазақ есепшілері 360 күннен тұратын жылдың мерзімін 5 күн (кібісе жылдары 6 күн) қосып, жыл соңында күнтізбені дәлдеп отырған. Аптаға толмайтын осы бес күнді халық «бесқонақ» деп атаған. Халық аузында түрлі аңызбен байланыстырылған бұл кезде күн күрт суытып, жаңбыр жауады. Тіпті, боран тұрып, қар жауған кезде де кездеседі.  Бұл кезең қыс пен көктемнің өзара тоғысар өліара тұсы. Сондықтан, қыстың қайта қаһарына мінетін кездері де болады. Ата кәсібі мал шаруашылығымен байланысты болған қазақ халқы бұл күндері малын алысқа жаймаған, сапарға шықпаған.

Қазақ халқы «бесқонақтың» болуын іштей тілеп, оны жақсылыққа жорыған. Кей жылдары бесқонақ тыныш өтсе, «бесқонақ биыл ырымдамады, жаз қалай болар екен» деп алаңдайды. Айтқандай, бұндай жылдары жаз жауынсыз өтіп, жердің оты, астықтың шығымы бәсең болып жатады.

Құралайдың салқыны – Қазақстанның орталығы және солтүстік аумақтарында шамамен 20 мамырдан басталып, оншақты күнге созылатын ауа райының құбылмалы күндері. Бұл күндері адамға да, малға да жайсыз қара суық, ызғырық жел еседі немесе жауын-шашын болады. «Құралайдың салқыны» аталатын себебі – бұл кезде киіктер төлдеп, құралайдың кіндігі түседі. Әрі киік төлдер кезде желге қарсы жүгіріп, төлдеуге қабілетті болады екен. Бұған табиғаттың тылсым күшімен соққан суық жел жәрдемдеседі. Бір қызығы, даланы кезген барлық киік осы бірнеше күннің ішінде төлдеп үлгереді. Тағы бір аңыздарға сенсек, осы күндері ит-құс ауырып, етке тәбеті болмайтын көрінеді.

Халық арасында көктемгі табиғат құбылыстарына қатысты мынадай кезеңдер де бар:

Наурыз айының соңында құстар қайта оралады, ұшып келген құстармен бірге жел тұрып, қар аралас жаңбыр жауады. осы күндерді «Құс қанаты» дейді. Малшылар үшін бұл кезең – төлді күтіп-баптау, жайлауға көшуге әзірлену уақыты. Сәуірдің орта тұсында жаңбыр жауып, найзағай ойнайды. Осы кездегі найзағайдың жарқылын халық «Қызыр қамшысы» деп атап кеткен. Сәуірдің соңғы кұндерінде суық жел соғады. Бұл тобылғының бүр жарғанын, көктің тамыр жайғанын білдіреді. Бұл кезең халық арасында «Тобылғы жарған» аталады.

Бөрісырғақ – көктемнің алғашқы салқын әрі желді кезеңі. Көбіне наурыз айының екінші онкүндігінде байқалады. «Бөрісырғақ» атауы қасқырлардың көктемгі күйекке шығу мезгілімен байланысты. Бұл уақытта күн жылына бастағанымен, суық жел жиі соғып тұрады, кейде қар аралас жаңбыр жауады. Қазақтар «Бөрісырғақта боран соқса, көктем ерте келеді» деп болжаған. Бұл амал малдың төлдейтін шағына тұспа-тұс келіп, шаруалар қора тазалап, көктемгі жұмыстарға дайындық жүргізеді.

Қырық күн шілде – жаздың ең аптапты кезеңі. Ол шілде айының ортасынан басталып, тамыздың орта шеніне дейін созылады. Бұл уақытта күннің ыстығы күшейіп, жауын-шашын сирейді, өзен-көлдер тартылып, шөп қурай бастайды. Қазақ «Қырық күн шілдеде қақаған аяз болмайды» деп бұл мезгілдің тұрақты ыстығын сипаттаған. Шілде кезінде шөп шабу, малға қыстық азық дайындау қыза түседі, тары, жүгері секілді дақылдар пісіп жетіледі. Кезең соңында күн біртіндеп салқындап, күздің лебі сезіле бастайды.

Сүмбіле амалы – тамыз айының соңғы онкүндігі мен қыркүйектің алғашқы күндерінде байқалады. Атауы аспандағы ең жарық жұлдыздардың бірі – Сүмбіле (Сириус) жұлдызымен байланысты. Дәл осы уақытта таңғы және кешкі салқын күшейіп, түндер ұзара бастайды. Көп өңірде алғашқы бозқырау түсіп, таңғы шық молаяды, өзен-көл суы салқындайды. Халық «Сүмбіле туса – су суиды» деп табиғаттағы өзгерісті бейнелеген. Бұл кезең – күздің басталғанының нақты белгісі. Егін жинау науқаны қызатын уақыт, бақша дақылдары пісіп, қыстық азық қамдалады. Мал жайлаудан етекке қарай айдала бастайды, қыстық қора-қопсыны дайындау ісі қолға алынады.

Ақпан–тоқпан – қыстың соңғы әрі ең қатал шағы. Ол ақпан айының соңғы онкүндігінде басталып, кейде наурыздың басына дейін жалғасады. Бұл кезде боран жиілеп, үскірік жел тұрады, кейде жаңбыр аралас қар жауады. «Тоқпанның аяғы – қыстың таяғы» деген халық мәтелі осы мезгілдің қаталдығын білдіреді. Дегенмен, тоқпан өткен соң қыс өзінің күшін жоғалтып, күн жылына бастайды. Малға арналған жем-шөп қоры азая бастайтындықтан, бұл амал ауыл шаруашылығында ерекше ескеріледі.

Осылайша, қазақ халқының әрбір амалы тек ауа райын болжауға ғана емес, көшпелі тұрмысқа бейімделген шаруашылық жайын жоспарлауға да ықпал ектен.