Фотосуреттер Е. Рахмадиев мемлекеттік академиялық филармонияның баспасөз қызметінен алынды.
Операның құрылу тарихы 2003 жылы басталады. Сол күндері Айтқали Жайымов Құрманғазы атындағы халық аспаптар оркестрін басқарды. Бірде әртістер Атырау қаласында ұлы Сұлтан ескерткішінің ашылуына орай өнер көрсетуге шақырылды. Композитордың досы, белгілі қазақстандық әнші Ғафиз Есімов оркестрмен бірге барды. Айтқали Жайымов Атырауда арнайы өнер көрсетіп, Қыпшақ даласы бойынша қолбасшының сағынышын білдірген музыка жазды.
"Ол кезде Атырауда ақын Нұрәлі Әжғали өмір сүрген. Біз онымен байланысып, музыкаға сөздер жазуды ұсындық. Атырауға бірнеше күн бұрын келдік. Мен Оркестрмен жаттығып жүргенімде, Ғафиз мен Нұрәлі жақын жерде сөз жазуға отырды. Олар мұны қысқа мерзімде басқарды. Концертте біз дайын шығарманы орындадық", - деді Айтқали Жайымов.
Атырауда өткен концертке арнап жазылған ән жаңа операның негізі болды. Атыраудан оралған Ғафиз Есімов Айтқали Жайымовқа осы тақырыпқа қайта оралып, аңызға айналған билеушіге ауқымды музыкалық кенеп арнауды ұсынды. Либреттоның тең авторы белгілі ақын Ұлықбек Есдәулет болды. Уақыт өте келе Опера жасау жұмысына Айтқали Жайымовтың ұлы Арман Жайым да қосылды. Жас композитор және пианист Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында оқуын аяқтап, көптеген шығармалар жаза алды.
"Мен жұмысқа қосылған кезде екі акт дайын болды. Мен өзімді сезінген нәрсені қоса бастадым. Әкем екеуміз әртүрлі ұрпақ өкілдеріміз, бірақ ол ешқашан өз пікірін талап етпейді, пікірін таңдамайды, әрқашан тыңдайды", - деп атап өтті Арман Жайым.
Шабыт іздеп, авторлар тарихи материалдарға, кітаптарға, фильмдер мен сериалдарға жүгінді. Сұлтан Бейбарыс-таңғажайып тағдыры бар тұлға. Қыпшақ даласының тумасы Дамаскіде құлдыққа сатылды. Ол Египет билеушісі Сұлтан ас-Салихтің меншігіне өтіп, исламды қабылдаған және әскери дайындықтан өткен мамлюк құлы болды. Бейбарыс тамаша шабандоз және талантты жауынгер болып шықты. Ол өзінің үлкен жеңісін армия командирі ретінде жеңіп алды. Билеушінің әділетсіздігіне қарсы көтеріліс жасап, ол басқа мамлюктермен бірге билікті басып алып, Египеттің сұлтаны болды. Операның сюжетіне Сұлтан Бейбарыстан басқа басқа да тарихи тұлғалар қосылды. Олардың арасында 1250 жылы Египетке крест жорығын басқарған француз королі Людовик IX те бар. Содан кейін Бейбарыс жауды жеңіп, Людовикті тұтқындады. Операда бар және кейбір деректерге сүйенсек, уәзір болған және қымыз сұлтанға у құйған Қалауынның кейіпкері.
"Біз сюжетке құндық пен Айдана сияқты ойдан шығарылған кейіпкерлерді қостық. Құндық-қалаудың көмекшісі, сұлтанды өлтіру туралы уәзірге үнемі сыбырлап отырады. Ол Калаудың билеушіге қызғанышпен қарайтынын біледі, өйткені ол өзі де Египетке құл болған. Айдана-бұл Сұлтанның Отанмен байланысын көрсеткіміз келген сурет. Қызды баурап алып, Бейбарысқа сыйлық ретінде әкелді. Ол қыпшақ даласында дүниеге келгені туралы айтып, өз тарихын еске алады. Бейбарыспен бірге олар лирикалық дуэт орындайды, сұлтан оған Сарайда тұруды ұсынады, қызы сияқты қарайды. Ол Хан Беркенің елшілері келгенде оны жіберуге уәде береді. Әр кейіпкердің бейнесін ойластыра отырып, біз тиісті музыканы да жаздық. Людовиктің бейнесі үшін олар 15 ғасырдағы көне романстарды зерттеді. Оның музыкасында хоральды, шіркеулік нәрсе бар. Крест жорығының асыл қолбасшысының бейнесін көрсету керек болды. Біз Египет тақырыбын, Шығыс мотивтерін, олардың ритағын зерттедік. Бірақ негізі-біздің ұлтымыз, өйткені Бейбарыс-біздің даламыздан шыққан", - деп түсіндірді Арман Жайым.
Тарихи деректерге сүйенсек, Сұлтан Бейбарыс пошта желісін құрды, арналар салды, сауда құрды, ғалымдарды, сәулетшілер мен суретшілерді қаржыландырды. Ұлы билеушінің еңбегі Операның сюжетінде де көрінеді. Бейбарыс IX Людовикті босатып, Айданаға елшілерімен бірге үйіне оралуға мүмкіндік береді. Алайда, сұлтанның Жомарт әрекеттерінен кейін қайғылы аяқталу келеді.
"Мен музыка жазған кезде мен бейнелерге араластым. Мысалы, қалауын теріс Қаһарман болып саналады. Бірақ мен бұл оқиғаны оның көзімен көргім келді, оның трагедиясының не екенін түсінгім келді, бәрін музыкалық тілмен сипаттағым келді. Калауынг өзінің ариясын айтқан кезде, ол Луисті Бейбарысқа қарсы шығуға көндіре алмағаны туралы, Айданамен де келісе алмағаны туралы ойлайды. Ол сұлтанды қызғанады, өйткені оның орнында өзі де болуы мүмкін. Ария қалауын орындаушыдан үлкен шеберлікті талап етеді. Мұнда лирикалық бастама, ол азап шеккенде, өзін құрбан деп санайды. Содан кейін кейіпкер өзін-өзі ынталандыра бастайды, осы жағдайда шешім тапқысы келеді. Арияның соңында Құдық сұлтанға у құюға кеңес бергенін есіне алады. Музыка қорқынышты сипатқа ие болады. Сонымен, тек бір Ария ішінде суретші үш эмоционалды күйде болуы керек. Мұны мимикамен де, ойынмен де, ең бастысы дауыспен де көрсету керек", - деп атап өтті Арман Жайым.
Уланған Бейбарыс авторлар 2003 жылы жазған соңғы арияны айтады. Батыр оларды соңғы рет көргісі келіп, туған даланы аңсайды. Бейбарыс ариясын концерттер мен қойылымдарда Ғафиз Есімов, Шахимардан Әбілов, Азамат Желтырғызов бірнеше рет орындады. Операның жаңартылған нұсқасының премьерасында сұлтанның рөлі Алтынбек Әбілдеге тапсырылды.
"Бейбарыс" операсы қазақ оркестрінің орындауында ерекше. Айтқали Жайымов көптеген жылдар бойы құрамында қазақтың ұлттық аспаптары бар осы атақты ұжымды басқарып келеді. Бастапқыда Опера симфониялық оркестрге арналған, бірақ уақыт өте келе оны халық ұжымына бейімдеді.
"Әрине, симфониялық оркестр мен халық оркестрі екі түрлі әлем. Оркестрлеу принципі біртұтас, бірақ мүлдем басқа аспаптар мен мүмкіндіктер. Халық оркестрінде аспаптар, әдетте, әр түрлі топтар кезек-кезек ойнай алатын симфониялық сияқты емес, тыныш естіледі. Мысалы, тек Ішекті топ ойнайды немесе тек ағаш. Халық тілінде, әдетте, бүкіл оркестр ойнайды. Бұл дыбыстың аздығына байланысты, өйткені кейбір аспаптар ойнауды тоқтатса, ол бірден күшке әсер етеді. Мұнда біз қазірдің өзінде бір топты бірінші орынға, ал екіншісін екінші топқа шығарамыз және солай өзгертеміз. Осының арқасында біз қажетті қоңырауларды жасаймыз. Халық оркестрі бұл композиторлар үшін қиынырақ. Оркестрлеу үшін халық аспаптарының табиғатын өте жақсы білу керек. Бірақ халық ұжымында симфониялық емес тембрлер бар. Мысалы, қыл-қобыздың ішекті және бір жерде альтке ұқсайтынына қарамастан, өзіндік тембрі бар. Симфониялық оркестрде альт немесе виолончель қыл-қобыз тембрін бере алмайды. Бұл, әрине, халықтық оркестрден тұрады-ерекше тембрлер", - деді Арман Жайым.
Қойылым елордалық филармонияның барлық дерлік ұжымдарын бір сахнаға жинады: классикалық вокал бөлімінің солистері, Камералық хор, "Шалқыма" халық би ансамблі және, әрине, қазақ оркестрі. Спектакльге шақырылған әртістер - Ұлттық ұлан мен Ұлттық әскери-патриоттық орталықтың би ансамбльдері қатысты. Тыңдаушыларға қазақстандық композиторлардың отбасылық мұрасының бір бөлігі ғана ұсынылды. Авторлар бірлесіп "Алпамыс" балетін, "Ақбөбек" операсын, Төле бидің 350 жылдығына арналған музыканы және тағы басқаларын жазды. Тандемде жұмыс істей отырып, әкесі мен баласы, әр түрлі ұрпақ өкілдері заманауи музыкалық тілде дәстүрлі құндылықтар туралы шығармалар жасайды.
