Абай атындағы Қазақ ұлттық опера және балет театры еліміздегі ең көне театрлардың бірі. Театр 1934 жылы 13 қаңтарда құрылды. Оған Халық ағарту комиссариаты алқасының 1933 жылғы 29 қыркүйектегі шешімі түрткі болды. Мәтінде: «Алматыда Болашақта Қазақ опера және балет музыкалық театрының негізі болатын, құрамында 50 студия актері, симфониялық оркестрде 20 адам және ұлттық оркестрде 12 адамы бар музыкалық студия ұйымдастырылсын» делінген. Театрдың ашылуы Мұхтар Әуезовтің «Айман Шолпан» пьесасы бойынша музыкалық комедия қойылымымен ерекшеленді.
Қазақстан мәдениетінің дамуына Қазақстанның музыкалық мәдениетінің аңыздары ерекше үлес қосты: әнші Күләш Байсейітова, режиссер Жұмат Шанин, әнші және режиссер Құрманбек Жандарбеков, режиссер және драматург Қанабек Байсейітов, биші Шара Жиенқұлова, әнші Манарбек Ержанов, суретші Анатолий Ненашев, жазушылар Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Сәбит Мұқанов, Бейімбет Майлин және композитор Евгений Брусиловский.
1935 жылы Куйбышев Опера театрының негізінде опера труппасы құрылды. Кәсіби ұжым қысқа мерзімде (1936-1937) әлемдік опера классикасының тоғыз спектаклін – «Кармен»,«Евгений Онегин», «Пиковая дама», «Жын», «Фауст», «Аида» және басқаларын сахналады. 1938 жылы Петр Чайковскийдің «Аққу көлі» балеті балет компаниясын құруды бастады. Әртістер «Өркеш ат», «Раймонда», «Бақшасарай фонтаны» сияқты қойылымдарды ұсынды. Сол жылы Василий Великановтың «Қалқаман және Мамыр» атты алғашқы қазақ балеті жарық көрді. Шығармашылық опера труппаларының тығыз байланысы қазақ опера әншілеріне вокалдық мәдениетті ойдағыдай меңгеруге көмектесті. Театр репертуарында «Князь Игорь», «Борис Годунов», «Иван Сусанин», «Су перісі», «Дубровский», «Черевички»және т.б. опералар болды.
Опера театрының алғашқы үлкен жетістігі 1936 жылы Мәскеуде қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігі күндері болды. Басты рөлде Күләш Байсейітовамен бірге «Қыз Жібек» операсы үлкен табыспен өтті, ол ерекше танылды. Барлық газеттер жаңа театр мен оның әншілері туралы керемет жауаптармен толықты. Қазақтың алғашқы әншісі Күләш Байсейітоваға КСРО Халық әртісі атағы берілді. Театрды жаңа кәсіби кадрлармен толықтыру үшін Мәскеу консерваториясында және Ресейдің басқа оқу орындарында ұлттық балет, вокал және драма бөлімдері құрылды. Олардың түлектері: Байғали Досымжанов, Әнуарбек Үмбетбаев, Ришат және Муслим Абдуллиндер, Шабал Бейсекова, Кәукен Кенжетаев, Мұқан Төлебаев және басқалар.
Соғыс жылдарында театр өзінің барлық ауыртпалықтарын халықпен бөлісті. Соған қарамастан, барлық қиындықтарға қарамастан, Алматыдағы ең әдемі және ірі ғимаратқа айналған театрдың жаңа ғимаратының құрылысы аяқталды. Жаңа ғимараттағы алғашқы қойылым 1941 жылы 7 қарашада өтті. Қиын соғыс жылдарында театр «Запорожец за Дунай», «Отелло», «Мазепа», «Иван Сусанин» және т.б. бірқатар жаңа қойылымдарды жүзеге асырды. Сонымен бірге Алматыда Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен көптеген мәдениет және өнер қайраткерлері эвакуацияланды. Сол кезде театрда «Жизель» балетінің қойылымын жүзеге асырған Галина Уланова жұмыс істеді. 1941 жылы театрға құрметті академиялық атағыберілді.
1944 жылы Ахмет Жұбанов пен Латиф Хамиди, Мұхтар Әуезовтің либреттосы қазақтың «Абай» операсы дүниеге келді. Бұл театрдың репертуарында бүгінгі күнге дейін басты орынға айналған үлкен шығармашылық сәтті қойылым екені сөзсіз. Қазақтың ұлы ағартушысы, философ, гуманист, ақын Абай Құнанбаевтың 100 жылдығына орай опера және балет театрына Абай есімі берілді.
Ахмет Жұбанов пен Латиф Хамидидің «Абай» операсы, 1944 ж.
Театрдың көркемдік жетекшілігі репертуарға көп көңіл бөлді. Еуропалық және қазақ опералары қойылды. Олардың көпшілігі уақыт сынағына төтеп бере алмай сахнадан шықты. Басқалары, керісінше, «Біржан мен Сара» сияқты қазақ музыкасының алтын қорына кірді. Сол жылдары «Евгений Онегин», «Чио-Чио-сан» және басқа да спектакльдер қазақ тілінде жүргізілгені назар аудартады.
Театр тарихындағы 50-ші жылдар арнайы жоғары білім алған кәсіби музыканттар - Ермек Серкебаев, Роза Жаманова, Эра Епонешникова, Заурбек Райбаев, Сара Көшербаеваның пайда болуымен байланысты. Біртіндеп, рөлден рөлге, бейнеден бейнеге, өз шеберліктерін жетілдіре отырып, тәжірибе жинақтай отырып, олар сахна шеберлері мойындаған опера және балет жанрының жұлдыздарына айналды. Олар Қазақстанда ғана емес, әлемнің көптеген елдерінде де үлкен табыспен өнер көрсетті. Барлық уақытта жаңа қойылымдармен жұмыс жүргізілді. Бұл «Дударай», «Төлеген Тоқтаров», «Галька», «Сатылған қалыңдық», «Трубадур», «Патша қалыңдығы», «Травиата», «Севиль шаштаразы», «Риголетто», «Ақшақар», «Руслан мен Людмила», «Морозко», «Сиқыршы», «Жын», «Ромео мен Джульетта», «Дон Джуан», «Богема»,«Гофман ертегілері» және басқалар.
Театрдың репертуарында елдің барлық тарихи, саяси және экономикалық оқиғалары әсер етпей қоймады. Үлкен ынта жылдары болды, тоқырау кезеңі де болды. Қайта құру уақыты, өтпелі экономика мен саясат уақыты да маңызды рөл атқарды.
Бүгінгі таңда Абай атындағы Қазақ Ұлттық академиялық опера және балет театры Қазақстанның музыкалық өнерінің флагманы. Қазіргі уақытта бұл Еуразиялық кеңістіктегі ең ірі театр. Театрдың шығармашылық ұжымының құрамында даңқты сахна шеберлері мен жас таланттар - түрлі беделді, халықаралық байқаулардың лауреаттары бар. Францияда, Германияда, Италияда, Жапонияда, Түркияда, Қытайда, АҚШ-та және басқа елдерде қазақ опера және балет театрының сахна шеберлеріне қол шапалақтады. Театр әр түрлі елдердің басқа театр ұжымдарымен тығыз ынтымақтастыққа ұмтылады, спектакльдерге тек жеке орындаушыларды ғана емес, сонымен қатар әртістердің бүкіл ансамбльдерін шақырады. Театр жыл сайын халықаралық опера және балет өнері фестивалін өткізеді. Бүгінде атақты театрдың сахнасында оның бай дәстүрлерін жалғастыра отырып, әншілер Дина Хамзина, Жамиля Баспакова, Зарина Алтынбаева жарқырайды. Сондай-ақ, балеттің белгілі солистері: Азамат Асқаров, Гүлвира Құрбанова, Досжан Табылды, Әсел Асқарова және басқа да әртістер өнер көрсетеді.
Ескертпе:
Абай атындағы Қазақ Ұлттық академиялық опера және балет театры Алматыда Қабанбай батыр көшесі, 110 мекенжайында орналасқан. Ғимараттың негізгі архитектуралық стилі - италиялықклассицизммен және дәстүрлі, ұлттық элементтермен үйлескен сталиндік империя. Қазақ халық өнері дәстүрлерінің байлығы мен алуан түрлілігі театрдың интерьерін безендіруде қолданылды. Ұлттық ою-өрнектер қабырғаларды, төбелерді, бағандарды бояуда қолданылады. Интерьер соғылған шойын торлармен, қалыпталған бөлшектермен, матадағы сюжеттік және сәндік суреттермен безендірілген. Бірінші қабаттың тауашаларында қазақстандық суретшілер орындаған театр өнерінің көрнекті қайраткерлерінің көркем портреттері орналасқан. 1995 жылдың маусымынан 2000 жылдың 13 желтоқсанына дейін театрда жалпы қайта құру жүргізілді. Тұтастай алғанда, декор және құрылымның негізгі көркемдік және стильдік элементтері сақталған. Бүгінгі таңда театрда 793 орын бар.
