«Бес қару» әскери сауыт-сайман 

Қазақстанның Ұлттық музейінде өткен замандағы қазақ жауынгерлерінің келбетін көруге мүмкіндік беретін бірегей «Бес қару» әскери сауыт-саймандар бар. Бұл тарихи жәдігерлер Қазақ ханының бейнесін ұлылығы мен қайсарлығымен қайта жасап шығаруға қолданылған мұражай коллекциясының негізгі элементіне айналды. Бұл - Абылай хан экспозициясы.

Абылай хан (1711-1781жж.) өз заманының ең көрнекті саяси көшбасшыларының бірі және оның есімімен қазақ мемлекеттілігінің жаңа жандануы байланысты.

Абылай ханның ішкі саясаты.

Абылай хан орталықтандырылған басқару жүйесі аясында Хан билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол қолбасшылар мен сұлтандардың ерік-жігерін тізгіндеп, тұрақтылықты белсенді қолдады. Ол ел басқарған жылдары сот ісін жүргізу жүйесіне реформалар енгізіліп, аралық соттардың өкілеттіктерін барынша азайтып, өлім жазасына кесуді шектеді. Абылай хан хандардың артықшылықтарын қалпына келтіріп, Орта және Ұлы жүз аумақтарын ұлдары арасында үлес ретінде қайта бөлді.

Абылай ханның сыртқы саясаты

Сыртқы саясат саласында Абылай хан Қазақ хандығының тәуелсіздігін сақтауға ұмтылды. Ол қорғаныс қабілетін нығайту және Ресей, Қытай, Бұхара хандығы және т.б. сияқты көрші мемлекеттермен экономикалық байланыстарды қолдау үшін икемді сыртқы саясат жүргізді.

Қазақ жүздерін біріктірудегі рөлі

Абылай хан жоңғар хандығы мен Қытай империясына қарсы бірлескен күрес үшін қазақтың барлық үш жүзін біріктіруде шешуші рөл атқарды. Оның көшбасшылығы мен мемлекеттілікті нығайтуға деген ұмтылысы халықты бір жұдырыққа біріктірді, бұл Қазақстанның болашағы үшін маңызды болды.

Қорытынды және мұра

Абылай хан Қазақстан тарихында өзінің өшпес ізін қалдырып, қазақ мемлекеттілігінің жандануына маңызды үлес қосты. Оның басқарушылық стилі, ішкі және сыртқы саяси бастамалары, сондай-ақ қазақ жүздерінің бірігуі оны бүгінгі күнге дейін ұрпақтарын шабыттандырып келе жатқан ел тарихындағы басты тұлғаға айналдырды.

Музей қабырғасында (Ұлттық музей) өз заманының көрнекті саяси көшбасшысы және мемлекет қайраткері Абылай ханмен байланысты материалдар ұсынылған. Коллекцияның бұл бөлігі Қожа Ахмет Яссауи кесенесінен алынған мәліметтер негізінде жасалған мөрдің көшірмесін, қалпына келтірілген шапанды, хаттарды және ханның бас сүйегін антропологиялық қайта құруды қамтиды.

Абылай хан шапаны. Орталық Қазақстан. XVIII ғ.

Абылай ханның шапаны жібек астары бар қара қызыл плюш материалдан тігілген. Шапанның стилі бос формада, иықтан етекке дейін, үшбұрышты пішінде кесілген. Шапан ұзындығы - 127 см, иығының ені - 88 см, жеңінің ұзындығы - 66 см. шапанның жағасы, қолдардың шеттері алтын жіптермен екі қатарға сызылған, ортасында толқын тәрізді өрнектер бейнеленген. Ішкі сызықтарда гүл тәрізді ою-өрнектер көрсетілген.

Қазақ ауыз әдебиетінде Абылай хан шапанын Уәли хан мұра етіп қалдырды, ол қайтыс болғаннан кейін шапанды Уәли ханның үлкен әйелі Айғаным би Байдалиге берді деген аңыз сақталған.

Байдалы би (1727-1822) Абылай ханның басты және беделді биі болып саналды. ХІХ ғасырдың басында ол Уәли ханның кеңесшісі болды. Бұл жәдігерді Байдалы бидің ұрпағы Хамзе Сатжанов сақтап қалды.

2007 жылы ҚР Президенттік мәдениет орталығынан тапсырылды. Абылай хан шапаны Ұлттық музейдің ең құнды тарихи жәдігерлерінің бірі. Шапанды қалпына келтіру жұмыстарын шебер Тұрсынгүл Жайлаубаева жүргізді.

Абылай сұлтанның мөрі – сақина. 1750 ж. Көшірме. 

Сақина - ақ металдан жасалған тамшы тәрізді мөр. Ортасында сақинаның сыртқы бөлігінде араб графикасымен «Абулмансур бин БахадурУали-Сұлтан» деген жазу бар. Жазу екі сызықпен қоршалған, ішкі сызықтың тұмсығы үш айыршық жапырақшамен безендірілген. Екі жолдың ортасында төртбұрышты пішінде 21 ою-өрнек ойылған.

Төрт ғасырға жуық уақыт бойы қазақ хандары мен сұлтандары мөрді әртүрлі ішкі мемлекеттік құжаттар мен халықаралық шарттарды растау үшін қолданды. Абылай сұлтан мөрді XVIII ғасырдың 50-жылдары Әбілмәмбет хан тұсында қолдануы мүмкін. Осы кезеңде Абылай сұлтан Орта жүздің билеушісі қызметін атқара бастады.

XVIII ғасырдың ортасынан бастап Абылай сұлтан Ресей империясымен, Цин империясымен, Орталық Азия өңірінің мемлекеттерімен тиімді сауда, дипломатиялық шарттар жасасуға зор ықпал етті.

Осылайша, Орынбор, Омбы, Троицкий, Қытайдың Үрімші, Құлжа қалаларында жәрмеңкелер ұйымдастырылып, сауда қатынастар орнады.

Абылай сұлтанның мөрімен бекітілген құжаттар мен құжаттардың көшірмелері Қытай, Ресей және Қазақстан мұрағаттарында сақталған.

Абылай хан немересі - Кенесары Сұлтан Қасымұлының мөрі (көшірмесі)

Абылай хан немересі – Кенесары Қасымұлының мөрі дөңгелек пішінді ақ металдан жасалған. Бетінде араб графикасымен орындалған «Кенесары бин Қасым» деген жазу бар. Сыртқы жағынан жазу тұтас сызықпен қоршалған.

Мөр патша отаршылдық әкімшілігіне, Орынбор және Сібір ведомстволарына, сондай-ақ қазақ билеріне жолданған хаттарда қойылды.