Киіз басу - көктемгі және күзгі қой жүнінен киіз жасау процесі. Киіз басу кезінде шабу, сұрыптау, тарту, суға малу, сондай-ақ аяқпен ұру, булау, қолмен айналдыру, түту сияқты әдістер қолданылады.

Киізден киім мен бұйымдар жасау ежелгі дәуірден бастау алады. Көшпелі өмірдегі киіз туралы және оның қалай қызмет еткені туралы ақпаратты Марко Поло, Плано Карпини, Клавихо сияқты ортағасырлық саяхатшылардың жазбаларынан табуға болады.

Киіз басу өзінің даму шыңына орта ғасырларға дейін жеткен. Ертедегі саяхатшылар сипаттаған киіз басудың ежелгі тәсілдері ХХ ғасырға дейін қазақтарда, қырғыздарда және басқа халықтарда сақталған. Дәстүрлі қазақ ортасында киіз басудың негізгі ұйымдастырушылары мен орындаушылары әйелдер болды. Әрбір қазақ әйелі ежелгі киіз басу технологияларын жетік меңгерген. Себебі, XIX ғасырдағы қазақ өмірінің зерттеушілерінің бірі М. Красовский «... қазақтар жас кезінен бастап қыздарға тігін тігуді, тор тоқуды, киіз басуды және т.б. үйретеді және жасына қарай олардан талап етеді» деген.

Кілем - жүннен немесе мақта жіптерден жасалған үй бұйымдарының атауы. Кілем қабырға мен еденге үйді безендіру және үй ішіндегі жылуды сақтау үшін қолданылады.

Кілем тоқу өнері Орталық Азия мен Қазақстанда ежелгі дәуірден бастау алады. Қазақ этнографиясын зерттеуге баға жетпес үлес қосқан С.М. Дудиннің пікірінше, кілем (және басқа да маталар, әрине, киізден жасалған бұйымдар) көшпелі өмірдің көркем туындысы. Ғалымның бұл ойы айқын, өйткені ол пайдалану экологиясын, өмірлік маңызы мен эстетикасын ескере отырып, көшпелі этномәдени ортада кілемнің пайда болуы мен қолданылуы тұрғысынан келеді. Кілем ою-өрнектерінің қарапайым, бірақ шебер орындалған үйлесімді және әдемі сызығы халықтың ғасырлар бойғы эстетикалық талғамын көрсетеді.

Сырмақ - өрнекті киіз кілем. Түс әр түрлі киізден жасалған кесінділерден жасалған (негізінен ақ-қара), фон бір түсті бетте көрпе тігу техникасымен («құрақ») жасалған; бұл композицияда алдыңғы жағындағы материя бөліктерінің шеттері әр түрлі түсті жіптермен тігілген. Кілемнің бетіндегі композиция өте күрделі – «шекара» үлгісімен жасалған, орталық аймақты бөлетін арқалықтар, төсеніштер бар. Мұнда үш үлкен ромб орнатылған, олардың айналасында өсімдік типіндегі өрнектер орналасқан.

Сырмақ. ҚР Ұлттық музей қорынан.

«Самауыргүл» түкті кілемі. Кілем, оның негізгі төсемі қададан жасалған. Мұндай кілемдердің өрнектері дәстүрлі түрде үш бөліктен тұрады: кілем жиектері, су - фондағы өрнектерді бөлетін бөлік және орталық аймақтағы көл тәрізді бөліктер. Кілемнің орталық бөлігінде әр түрлі түсті жіптермен жасалған өрнектермен қоршалған үлкен ромб тәрізді өрнектер жиынтығы орналасқан. Жиектің жалпақ жиегі ашық қызғылт сары фонда қызыл, күлгін, жасыл, қызғылт, көк өрнектермен толтырылған. Кілемнің бүйірлері жиектермен жабылған.

Үйінді кілем. ҚР Ұлттық музей қорынан.

Түксіз кілем (алаша). Тігінен созылған тікбұрышты пішінді кілем. Ол түрлі түсті жүннен жасалған жіптерден тігілген. «Жиек арқылы» жолақтар арасында жүннен жасалған қара және қоңыр түсті жіптер қолмен тігілген. «Терме» әдісімен тоқылған (әр түрлі түсті жіптердің негізгі бөлігі, көлденең жіптер бірдей түсті). Ұзындығы бойынша тоқылған түрлі-түсті жіптер тігінен орналасқан бірқатар геометриялық өрнектерді құрайды.

Түксіз кілем (алаша). ҚР Ұлттық музей қорынан.

Тускииз. Тікбұрышты көлденең пішінді қабырға кілемі, полихромды кестелер өсімдік-геометриялық сипатқа ие. Тіктөртбұрыштың ішіндегі орталық бөлігінде қызғылт сары гүлдердің кішкентай шоғырларымен қоршалған қызыл қоңыр түсті өрнектер жиынтығы бар. Кілемнің шеті жалпақ, ашық қызыл матамен өңделген. Кестенің негізгі түстері: қызыл, қызғылт, сирень, көк, жасыл, қоңыр реңктері, қызғылт, қара. Кілемнің бұл түрі жиынтық түріндегі көрпемен бірге жүреді, сондықтан төменгі бөлігі өңделмеген.

Түскиіз. ҚР Ұлттық музей қорынан.

Тақыр қоржын («түксіз қоржын»). Бір-біріне жалғанған екі қалтасы бар дәстүрлі сөмке. Тоқу қалтаның сыртынан басталды. Әдетте сөмке қылшықтан немесе қылшықсыз тоқылған және композициялық өрнектермен безендірілген.

Алдымен оң қалтаның артқы жағы тоқылып, қалтаның сыртына, содан кейін ортасына, содан кейін екінші қалта артқы жағынан сыртқа қарай тоқылған, өрнектің құрамы оң қалтаны тамаша қайталайды. Нәтижесінде толығымен тоқылған өрім пайда болады.

Қоржын. ҚР Ұлттық музей қорынан.

Аякқап. Ақ киізден жасалған, ішкі жағында қызыл барқыт төсемі бар. Орталық бөліктегі тікбұрышты сызықтың бұрыштары кесілген, ал оның ішкі жағы тісті ромбтармен безендірілген. Ромб ортасында ұштары қайралған крест тәрізді өрнектер бар. Ромб жиектері сары түсті тісті жиектермен қоршалған. Жиектер бірнеше рет қайталанады. Орталық тіктөртбұрыштың өзі S-өрнектердің ортасында орналасқан. Сонымен қатар, алдыңғы бөлігінде түрлі-түсті ою-өрнектер жиектелген, олардың жиектері тістер түрінде жасалған. Айналадағы ромб арасында үшбұрыштар орналасқан.

 Аякқап. ҚР Ұлттық музей қорынан.