Халқымыздың тарихы тереңнен, әкеден ұлға, ғасырдан ғасырға жеткен баға жетпес байлық: әдет-ғұрып, дәстүр, мәдениет – біздің рухани құндылығымыз. Ата-бабаларымыздың дәстүрін құрметтейтін және нақты фактілерді шын жүректен бағалайтын рухы жоғары халқымыз әрбір тау сілемін, жазықты, үңгірді, көлді қасиетті деп санады.
«Қасиетті жер» ұғымы көптеген ойларды тудырады. Кейде біздің халық «қасиетті» сөзін «ғажайып күштердің иесі» деп түсінеді. Біз қасиетті деп санайтын құбылыстар біз өскен ерекше жерлерде; адамдардың санасындағы құрметті, әдемі, жоғары объект.
Жалпы қазақтар үшін қасиетті деп саналатын орындар бар, олардың атаулары жұмбақ, тіпті кеше Тәуелсіздігіміздің құрдастары ретінде салынған ғимараттар да бар.
Табиғи киелі нысандардың қатарына Ақмешіт, Қазығұрт, Хан Тәңірі, Шарын шатқалы, Жылаған ата үңгірлері, Қоңыр әулие және т.б., археологиялық және сәулеттік ескерткіштер санатындағы Бозоқ қалашығы, Тамғалы, Беғазы археологиялық кешендері, Шілікті, Берел қорғандары, Ақыртас бекінісі, орта ғасыр қалаларының және Қазақ хандығының астанасының орталықтары – Қойлық, Жанкент, Сығанақ, Жент, Сарайшық, Сауран, Отырар, Сайрам да киелі орындар болып саналады. Сондай-ақ діни және адам тілектерінің орнына айналған қасиетті орындар - Ясауи, Арыстан баба, Қарабұра, Үкаша ата, Қарашаш ана, Ибрагим ата, Бәйдібек би, Домалақ ана кесенелері, Мәшһүр Жүсіп, Абай-Шәкәрім мемориалдық кешендері, тарихи тұлғалардың есімдерімен байланысты киелі орындар - Махамбет Өтемісұлы кесенесі, Әбдіғаппар және кешендер Кейкі батыр, Қабанбай батыр, Райымбек батыр, Есет Көкиұлы кесенелері, Көкшетаудағы Абылай хандығы; Ахмет Байтұрсынов үйі (Алматы қ.), Ш.Уәлихановтың «Алтын Емел» мемориалдық кешені, Бұланты, Анырақай, Орбұлақ шайқастарының орны, әАлаш арыстары үйі» (Семей), «Астана-Бәйтерек», «Қазақ елі», «Отан қорғаушылар» монументі және т.б. нысандар Қазақстанның жалпыұлттық киелі орындарының тізіміне енгізілген.
Анықтаманың негізгі мәні - қасиетті жер Туған өлке туралы білімді тереңдету арқылы патриоттық сезімдерді оятуға ықпал ету, түсіну, сыйластық, ұқыптылық, қызмет ету.
Ескерткіштер
Танбала Петроглифтері
Танбалы петроглифтері - Жетісудағы Таңбалы шатқалының ең маңызды және ежелгі ескерткіштерінің бірі. Бұл 2004 жылы ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра тізіміне енген Орталық Азиядағы жартас өнерінің алғашқы ескерткіші.
Танбалы шатқалының табиғи ландшафтында орналасқан петроглифтер, сондай-ақ біртұтас археологиялық кешенді құрайтын басқа да ескерткіштер қазіргі уақытта «Таңбалы» мұражай-қорығының экспозициясын құрайды.
Таңбалы шатқалы Алматы қаласынан солтүстік-батысқа қарай 170 км жерде, Алматы облысының Шу-Іле тауларының оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан.
«Таңбалы» археологиялық кешенінде қола дәуірінен б.з.д. XIV-XIII ғғ. ортасына дейінгі және ХІХ-ХХ ғғ. тоғысына дейінгі кезеңді қамтитын әр түрлі уақыттағы жүзге жуық ескерткіштер, қоныстар, қабірлер, үңгір суреттері бар.
Бірінші топ жартастағы 111 суретен тұрады, олар қола дәуірінің эскиздері мен аяқталмаған суреттері, жануарлардың жеке суреттері өте үлкен, 60-70 см-ге дейін.
Екінші топтағы үңгір суреттері ең айқын, көркем. Мұнда 432 ежелгі үңгір суреттері орналасқан. Қола дәуірінің суреттері өте үлкен, терең және мұқият ойылған. Бұл топта орта қола дәуіріндегі петроглифтер басым, олар өте ежелгі және әйгілі үңгір суреттерінің ішіндегі ең мәнерлісі. Дәл деректерді тек осы жерден көруге болады.
Үшінші топ жартастағы 444 суреттен тұрады. Бұл үңгір суреттерінің көпшілігі сақ дәуірінен шыққаны анық.
Төртінші топта 700-ден астам үңгір суреттері бар. Олар ерте темір дәуіріне, орта ғасырларға және жаңа кезеңге (17-19 ғасырлар) жатады. Мұнда 7 «күн басы», ал төменде 10 жауынгер, босанған әйел және дұға ететін адамдар бейнеленген.
Бесінші топта 1000-нан астам үңгір суреттер бар. Оларға қола дәуіріндегі жануарлар бейнеленген бірнеше үлкен панельдер (денесінде сызықтары бар бұқа, қабандар, жылқылар), түйе сүйрейтін арба, сондай-ақ күймелер мен «күн құдайлары» кіреді. Жартастарда барлығы Құдайдың 11 бейнесі сақталған.
Алтыншы топтағы петроглифтер шатқалдың орталық аймағынан едәуір қашықтықта орналасқан. Мұнда түркі дәуіріне жататын петроглифтер өте ерекше және сол кезеңдегі ерекше жартас өнері болып табылады.
Жетінші топтағы петроглифтерге Түрік кезеңіндегі 150-ден астам үңгір суреттері кіреді.
Әлемге әйгілі археологиялық кешен Қазақстанның ұлттық символына айналды, өйткені оның құрамы жағынан бірегей және әлемде теңдесі жоқ.
Кесенелер
Қожа Ахмет Ясауи Кесенесі
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі Орта Азия билеушісі Әмір Темірдің бұйрығымен XIV ғасырдың соңында тұрғызылған ортағасырлық сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші. Ол XII ғасырда өмір сүрген әйгілі ежелгі түркі ақыны, сопылық ілімнің уағызшысы Ахмет Ясауидің қабіріне орнатылған.
Ұлы ақын Қожа Ахмет Ясауи құрметіне тұрғызылған кесене Түркістан қаласында орналасқан.
Түркі әлемінің рухани орталығы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі 2003 жылы ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра тізімінде лайықты орын алған сәулет өнерінің бірегей туындысы.
Құрылым көбінесе сәулет кешені деп аталады. Шеберлер әр түрлі көлемдегі 35 бөлмені біртұтас кешенге біріктірді. Ғимараттың биіктігі 39 м, қазіргі он қабатты үйдің биіктігіне тең. Кесененің таңғажайып архитектурасымен қатар XIV-XV ғасырлардың шеберлері жинаған ежелгі заттар, соның ішінде үлкен көркем тайқазан, қола шамдар, жалаулар, өрнекті есіктер, қабірлер және т.б. сақталған.
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі үлкен порталдық күмбезді ғимарат. Оның ені 46,5 м, ұзындығы 65 м., ғимаратта үлкен портал және бірнеше күмбез бар. Оның орталық залының айналасында әртүрлі мақсаттағы 35 бөлме салынды. Ғимараттың биіктігі намаз оқитын бөлме күмбезінің басына дейін немесе «жамағатханаға» («қазандық» деп аталады, өйткені мұнда қазан орналасқан) - 37,5 метр. Сыртқы қабырғалардың қалыңдығы - 1,8-2 м, қазандық қабырғаларының қалыңдығы - 3 метр.
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі діни-салттық, діни-ағартушылық, салттық қызмет түрлерін орындауға арналған мынадай үй-жайлардан тұратын күрделі кешенді құрылыс болып табылатындығымен ерекшеленеді:
1. Намазхана («Қазандық»)
2. Қабір
3. Мешіт
4. Кітапхана
5. Үлкен сарай
6. Шағын сарай
7. Асхана
8. Құдық
9. Демалыс бөлмелері (оқушыларға арналған шағын бөлме).
Қожа Ахмет Ясауи кесенесімен бірге мұражай-қорыққа археология, тарих, сәулет және бейнелеу өнерінің үздік ескерткіштері кіреді: үлкен кылует (жерасты мешіті, XII ғ.), сегіз қырлы кесене (XIV-XVI ғғ.), Ұлықбектің қызы, Әбілқайырдың әйелі Рабиға хан Сұлтан Бегім кесенесі, Шығыс монша (XVI-XVII ғғ.), Есімхан кесенесі, Жұма мешіті және т. б.
