Eжелгі тас мүсіндер - Балбалдар ежелгі тарих іздерін ғана емес, сонымен бірге ата-бабаларымыздың рухани мұрасын да бейнелейді. Ежелгі түркі кезеңінде олар қайтыс болғандардың рухына аса құрметпен қараған, ал бүгінде олар керемет тарихи оқиғаларды еске түсіреді.
Балбал тастар ежелгі түрік мәдениетінің куәгері, олардың өмірі, өнері, діни дәстүрлері туралы құнды мәліметтер қалдырады. Түркітанушылардың пікірінше, «балбал» термині этникалық тарихтағы ерекше мағынасын көрсете отырып, «жерге тегіс орнатылған белгілер» дегенді білдіреді.
Бұл тас ескерткіштерді зерттеу балбалаларды ежелгі түріктердің діни-дәстүрлі кешенінің бөлігі ретінде сипаттаған көрнекті зерттеуші Әлкей Марғұланның жұмысынан басталды. Бұл кешенге кесенелер, қорғандар, плиталар, стеллалар және балбал тастар кірді. Олардың көпшілігі түркі әлемін билеушілердің немесе көрнекті тұлғаларының құрметіне тұрғызылған.
Балбалдар Ұлы Дала мәдениетінің материалдық айғағы болып қана қоймай, этностың дәстүрлі мәдениеті туралы да хабар береді. Олардың ішінде тас мүсіндерді, адамдардың бейнелерін, сондай-ақ Моңғолиядағы Орхон өзенінің жағасында орнатылған «Күлтегін» сияқты ескерткіштерді атап өтуге болады.
Бұл ежелгі ескерткіштер тек бір аумақпен шектелмейді. Олар Қазақстан аумағында, Алтай, Тарбағатай, Қалбатау, Маңғыстау және Ақмола облыстарының аймақтарында кездеседі. Оларды Қытайда, Ресейде, Өзбекстанда, Қырғызстанда және тіпті Германияда да табуға болады.
Балбалдар археологиялық байлықты ғана емес, сонымен бірге ежелгі тарихпен байланысты бейнелейді, бұл бізге Ұлы түріктердің ұлылығы мен мәдени байлығын еске салады.
Күлтегін қаған жазба ескерткіші. Моңғолия, Кошо-Цайдам. VIII ғасырдың бірінші жартысы./көшірме/.
Стела көк мәрмәр тастан жасалған. Оның жоғарғы доғалы бөлігінде күресіп жатқан үш айдаһар бейнеленген.
Күлтегін ескерткішінің үш жағында көне түркі мәтіні, ал төртінші жағында қытай тіліндегі мәтін ойып жазылған. Бұл мәтін Түркі қағанатының билеушісі Білге-қағанның бұйрығымен қолбасшы Күлтегінің қайтыс болуына орай жазылған. Мәтіннің жоғарғы жағында асыл тұқымды белгі - тамға ойылған. Ежелгі түркі жазба дәстүрінде тарихи оқиғалар хронологиялық тәртіпте ұсынылған. Мәтін авторы - Йоллыг-тегін.
В. В. Радлов ежелгі түркі руникалық мәтінін осы ескерткіште «үлкен» және «кіші» деп бөледі. Ал В. Томсен мәтінді осы қағидамен бөлмейді.
/ Биіктігі - 315 см, ені - 132 см, қалыңдығы-46 см./
Ер адам мүсіні (балбал). Түркістан облысы. IX-XI ғғ.
Материал - сарғыш-сұр құмтас. Бұл мүсін, Қазақстандағы ортағасырлық көшпенділердіңкөптеген туындылары сияқты, жалпақ стеладағы барельефті білдіреді. Бұл шамаммен зергерлік бұйымдар мен қару-жарақпен бейнеленген ауқатты жауынгердің бейнесі. Иық деңгейінде тегіс гривна белгіленген, ортасы үшкір, ұшына қарай тарылады. Бүгілген оң қолдың бас бармақтары мен сұқ саусақтары тостаған ұстаған. Ыдыстың жоғарғы шеті геометриялық өрнекпен безендірілген. Сол қолы белдікке орнатылған қылыш жүзінің үстінде бейнеленген.
Әйел мүсіні (балбал). Түркістан облысы. IX-XI ғғ.
Материал - сұр гранит. Басы солға сәл қисайған. Тікбұрышты жалпақ қақпақтың алдыңғы жағында үш конустық пішін бар, бұл оны әйелдер киіміне тән «үш мүйізді» бас киімдер санатына жатқызуға мүмкіндік береді. Бұл белгі сонымен қатар Созақ мүсінін Умай құдайына табынумен байланыстыруға негіз береді. Кең жеңді жиектерде мойынды ашық қалдыратын қысқа «мантия» сызықтары айқын көрінеді. Мұндай ойық половцы әйелінің мүсіндерінің бірінде белгіленген, тек ойық сызығы түзу емес, зигзаг түрінде бейнеленген. Белдік деңгейінде орналасқан қолдар шынтақтарында тік бұрышта бүгілген. Оң қолында аяғы биік ыдыс бейнеленген, ал сол қолының алақаны ашық қалады. Құлақтаында сырға бар.
