Қазақстандық кескіндеме бейнелеу өнерінің дербес түр ретінде өзінің қалыптасу және даму фактісі ХХ ғасырдағы оқиғалармен тығыз байланысты. Өткен ғасырдың аласапыран жиырмасыншы - отызыншы жылдары республиканың бейнелеу өнерінің, ең алдымен кескіндеменің стилистикалық бағыттарын қалыптастырып, анықтады. Қазақстандағы көркем шығармашылықтың кәсіби түрлері - ұлттық театр, ұлттық бейнелеу өнері мектебі – кеңестіккезеңде пайда болды. Уақыт басымдықтары отандастарымыздың көркемдік санасының өзгеруіне әкелді, бұрынғы КСРО-ның бүкіл кеңістігінде еуропалық мектептің дәстүрлері пайда болды және нығайды.
ХХ ғасырдың жиырмасыншы, отызыншы, қырқыншы жылдарында тағдыр қалауымен Қазақстан аумағына қоныс аударған алғашқы орыс, кеңестік өнер шеберлерінің (Н. Хлудов, А. Черкасский, В. Эйферт, Л. Брюммер, Л. Леонтьев, С. Қалмыков, В. Стерлигов және басқалар) ағартушылық қызметі, сондай-ақ алғашқы қазақ шеберлері Ә. Қастеев, ағайынды Х. және К. Ходжиковтар, Ү. Таңсықбаев А. Исмаиловтардың бейнелеу өнерінің жаңа түрін игеруге деген ұмтылысы менен белсенді ұстанымы үлкен рөл атқарды.
Қуғын-сүргінге ұшыраған көптеген шеберлер Алматы көркемсурет училищесінде (А.Черкасский, Л. Брюммер, Л. Леонтьев және басқалар), Павлодар, Жамбыл, Қарағанды (Л. Бруммер, В. Эйферт) көркемсурет студияларында сабақ берді, осылайша бейнелеу өнерінің дамуына баға жетпес үлес қосты. Олар арқылы қазақ шеберлері кескіндеме техникасының ерекшелігін тікелей білді.
Сонымен қатар, Кеңес Одағының көркемсурет орталықтарында тікелей оқыту отандық суретшілердің шеберлігін қалыптастыруда аса маңызды рөл атқарды. Мәскеу, Ленинград көркемсурет училищелері мен академияларында А.Исмаилов, М. Кенбаев, С. Мамбеев, К. Тельжанов, Г. Исмаилова, А. Ғалымбаевадан бастап суретшілердің бірнеше буыны білім алды. Қазақстанның бейнелеу өнерінің тарихын екі кезеңге бөлуге болады: Кеңес дәуіріндегі кәсіпқойлықтың қалыптасуы, дамуы және тәуелсіздік кезеңіндегі өнер. Уақыттың әлеуметтік-саяси шындықтарының нәтижесі бола отырып, әр кезең күрделі және даулы құбылыстардың тұтас тобы, алайда тәуелсіздік кезеңіндегі кескіндеме кеңес дәуірінің тікелей мұрагері.
Кеңестік Қазақстанның өнері кәсіпқойлықтың негізін ғана емес, сонымен бірге жалпы цензура мен социалистік реализм диктатына қарамастан өзімен бірге көптеген бағыттарды алып келді. Оның бойында шеберлердің үш ұрпағы өсті, олардың шығармашылығы қазір отандық өнердің мақтанышы.
Қазақ кескіндемесінің қалыптасу жолдарын айқындаған факторлардың бірі оның классикалық дәстүрлері әлемдік авангард - модернизмнің барған сайын нығайып келе жатқан ұстанымдарымен сынға ұшыраған еуропалық мәдениет дағдарысы кезеңінде қалыптасуы. Отан тарихының бетбұрыс кезеңі адамзат мәдениетіндегі дәуірлік бетбұрыс кезеңімен тұспа-тұс келді. Сонымен қатар, қазақ өнері сталиндік классицизм аясында өзінің негізгі ерекшеліктерінде қалыптаса бастады.
1932 жылы жалпы бағытты - социалистік реализмді таңдап, кеңестік идеология реалистік өнерді насихаттады. Социалистік реализм кеңестік адамды түсінуге онша қол жетімді болмады, өйткені ол көркемдік интерпретацияның одан әрі еркіндігіне жол бермеді. Толеранттылық пен плюрализмде олар сол кезде пайда болған жаңа кеңес өкіметіне қауіп төндірді. Социалистік реализм әдісі іс жүзінде неоклассика болды, оның академиялық көрінісі басым болды.
Қалыптасудың алғашқы жылдарынан бастап бір кездері Мәскеу мен Ленинградтың көркемсурет үйірмелерінде болған қазақ суретшілері ХХ ғасырдың басындағы өнердің көптеген стильдік ағымдарын зерттеді. Олардың қатарында ағайынды К. және Х. Ходжиковтар, А. Исмаилов және Ө.Таңсықбаев бар.
Сонымен қатар, қазақ кескіндемесінің негізін қалаушылардың қатарында Әбілхан Қастеевтің өнері — шығармашылық энергияның үлкен қоры бар нағыз халық шебері тұр. Ә. Қастеев Н. Хлудовтың сабақтарында кескіндеме шеберлігінің алғашқы тәжірибелерін алады. Ол әрқашан реалистік кескіндеме мектебінің жақтаушысы болады, өйткені мемлекеттік идеология соншалықты талап етпейді, өйткені ол үшін жаңа баяндау өнері ойлаудың көшпелі түріне тән емес еді. Қазақтың дәстүрлі өнеріне тән жалпылау, символизм, метафоралық оның картиналарында Отан кеңістігі туралы баяндаудың деректі дәлдігімен салыстырылады.
Алғашқы суретшілер, театр қайраткерлері жаңа Қазақстанның одан әрі дамуының негізін қалады. Мәскеу, Ленинград өнер орталықтарында білім алған шеберлердің ұрпағы толығымен дерлік еуропаландырылған адамды жасайды. ХХ ғасырдың басындағы орыс өнерінің дамуында қандай да бір тыйымдарға қарамастан, орасан зор маңызға ие, алайда, олар уақыт өте келе кездейсоқ белгілі болады, орыс импрессионизмінің жаңғырығы, символизм, француз постимпрессионистерінің шығармашылығы, абстракционизм, кубофутуризм уақыт өте келе ұзақ әсер етеді.
Қазақ суретшілерінің әрбір ұрпағы өз дәуірінің мәселелерін жариялаудың жаңа жолдарын табуға тиіс еді. Ал егер Әбілхан Қастеев, Мұхамеджан Джанкин, Абдулла Ташкенбаев, Абдуғани Ташбаев, Бейсембет Сәрсенбаев, Мәди Өскембаев, Загруддин Назыров, Әубәкір Исмаиловқа бірінші кезекте академиялық дағдыларды меңгеру қажет болса, С.Мамбеев, М. Кенбаев, К. Тельжанов, Сахи Романов және басқа суретшілер басқа міндеттерге тап болды. Техникалық жұмыс дағдыларын еркін меңгерген ол академиялық кескіндеменің шекарасында тығыз болды. Шеберлердің ұрпағы, еліміздің көркемсурет орталықтарында дайындалған алғашқы кеңестердің бірі болып қазақ кескіндемесінің жауһарларын жасады. Кеңес өнерінің арнасында олар ұлттық мәдениет пен жердің кеңістіктік әртүрлілігін бейнелеудің үлгісі болды.
Суретшілердің жеке тұлғалары шынымен де ауқымды, олар кеңестік әлеуметтік-реалистік өнер теңізіне батып қана қоймай, ұлттық мектептің негізін қалады. Тек А. Исмаиловтың қызметін бүгінде асыра бағалау қиын, өйткені суретшінің көзқарастарының ауқымы мен кеңдігі таң қалдырады: кескіндемеде ол өз отанының ұлы әншісі болып қала берді және В.Теляковскиймен, К. Ходжиковпен және басқалармен бірге отандық кино мен театрдың дамуына баға жетпес үлес қосты.
Қазақстанның ХХ ғасырдың қырқыншы және әсіресе елуінші-алпысыншы жылдарындағы кескіндемесі техникалық шеберліктің берік базасын құру уақыты болды. Дәл осы жылдары өзінің стилистикалық даму ерекшеліктері бар отандық мектеп құрылды.
Дереккөз: «Қазақ өнері» 5 томдық басылымы («Қазақстан өнері»)
