2024 жылы Қазақ поэзиясының «Құлагері» Ілияс Жансүгіровке 130 жыл толады.

Қысқа өмірінде ол ұрпақтарына уақыт өте келе қазақ әдебиетінің классикасына айналған орасан зор және құнды мұра қалдырып үлгерді.

Ілияс Жансүгіров 1894 жылы 14 мамырда дүниеге келген. Анасынан ерте айырылып, ұста әкесі Жансүгір тәрбиелеген. Ілияс Жансүгіровтың балалық шағы мен жастық шағы Жетісу өлкесінің Ақсу болысы ауылында өтті.

Баланың шығармашылық табиғаты өте ерте пайда болды. Ілияс домбырада шебер ойнады, халық әдебиетін зерттеді, импровизация жасады. Оны жергілікті ақындар арасындағы айтыстар қызықтырды. Көп ұзамай ол өзі әңгімеші болды, импровизация жарыстарына қатысуды жақсы көрді, оларда бірнеше рет жеңіске жетті.

Ілияс Жансүгіров XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Жетісудағы білім орталығы – «Мамания» медресесінде оқуын жалғастырды. Мұнда ол Абай, Шан-Гирей, Байтұрсынов және басқа да ұлттық мәдениетті жасаушылардың шығармаларымен танысты. Сонымен қатар, жас жігіт махаббат, туған табиғат сұлулығы, халық әншілері мен музыканттары туралы алғашқы өлеңдерін дүниеге әкеледі.

1920 жылдард басында Ілияс Жансүгіров Ташкентте қысқа мерзімді мұғалімдер курстарына түсіп, Түркістанда және облыстың бірқатар облыстарында фольклор жинаған этнограф Әбубәкір Диваевтың экспедициясына қатысты. Курста оқығаннан кейін жас мұғалім балаларды өз округіндегі ауылдық мектепте оқытады. Сол кезде журналистикаға қызығушылық пайда болады, ол «Тілші» және «Ақ жол» газеттеріне мақала жазады.

Көп ұзамай Ілияс Жансүгіров Верныйдағы (Алматы) халық ағарту институтына шақырылады, кейін ол оның басшысы болады. 1920 жылдардың екінші жартысында Коммунистік журналистика институтының студенті Ілияс Жансүгіров Мәскеуде тұрады. Мұнда әдеби ортамен араласу мүмкіндігі пайда болды. Ол Владимир Маяковскиймен, Демьян Бедныймен, Эдуард Багрицкиймен, Михаил Светловпен және басқа да танымал жазушылармен кездеседі. Жоғары білім алып, Жансүгіров отанөз елінде алғашқы кәсіби журналист болады. Штаттық маман ретінде «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») басылымында жұмыс істейді. Бірақ журналистикамен қатар әдеби жұмыспен айналысуды жалғастырады, өлең жазады.

1932 жылы Ілияс Жансүгіров қазақ жазушыларының съезін ұйымдастырған комиссияны басқарды, кейін республикалық Жазушылар Одағының басшысы болды. 1934 жылы Мәскеудегі Кеңес Жазушыларының 1-ші съезіне қатысып, республикада ұлттық әдебиеттің қалай дамып жатқандығы туралы баяндама жасады.

Ілияс Жансүгіровтің шығармашылығы алуан түрлі, бай әдеби мұра қалды, ол әртүрлі жанрларда: Қазақстан тарихының маңызды кезеңдерін бейнелейтін «Дала» поэмасын жазды. Әйгілі «Құлагер» шығармасы – қазақ әдебиетінің классикасына айналған поэма. Ілияс Жансүгіров «Құлагерді» ХІХ ғасырдың ақыны және музыканты Ақан-Сері Қорамсаұлына арнады. Шығарма оның өмірінің драмалық эпизоды композитордың сүйікті жылқысы Құлагердің өлімі туралы баяндайды. Поэма ұлттық әдебиеттегі ең қайғылы шығармалардың біріне айналды. Бұл шығарма автордың халық өмірі мен қазақ даласындағы өзгерістер туралы баяны.

«Күй», «Күйші», «Дала» поэмаларында Жансүгіров өзін ұлттық музыканың білгірі ретінде көрсетті. Өз шығармашылығында ол драматург ретінде де қалам тербеп, «Кек», «Түрксіб», «Исатай – Махамбет» театрлық пьесаларын жазды.

Ілияс Жансүгіров мектептер мен алғашқы қазақ күнтізбесіне арналған оқулықтарды құрастыруға белсенді қатысты, әдеби сынмен, қазақ фольклорының шығармаларын басып шығаруға дайындаумен, классикалық шығармаларды қазақ тіліне көркем аударумен айналысқан: Г. Гейне, В.Гюго, А. Пушкин, М. Лермонтов, Н. Некрасов, М. Горький, В. Маяковский өлеңдері мен прозалары.

Жансүгіровтің шығармашылық мұрасында қазақ поэзиясының қазынасына енген 15 өлең бар. Белгілі шығармалардан басқа, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс оқиғаларын сипаттаған «Жолдастар» романын атап өтуге болады.

Ілияс Жансүгіров Қазполитиздаттың редакторы және 1934 жылы Қазақстан Жазушылар одағының бірінші төрағасы болды (қамауға алынғанға дейін).

Жеке өмірінде ақын бақытты болды. Ол сол кезеңдегі жарқын және білімді әйел Фатима Ғабитоваға үйленді, ол оның музасы болды. Бірге үш ұл мен екі қыз сүйді.

Бірақ 1937 жылы басталған қуғын-сүргін толқыны қазақ зиялыларының көрнекті өкілдерінде іліп әкетті. Ол дұшпандық ұйым құрды, ұлттық көтеріліс пен тереррористік актілер көтеруге ат салысты деп жалған айыпталды.

Ілияс Жансүгіров қамауға алынып, өлім жазасына кесілгеннен кейін оның шығармаларына тыйым салынды, басылымдар кітапхана қорларынан алынды, мұрағатты сақтап қалуға қауіп төнді. Бірақ оның бір бөлігін туыстары сақтап қалды, кейбірі НКВД мұрағаттарынан табылды. Қуғын-сүргінге ұшыраған ақынның тағдыры ұзақ уақыт бойы туыстарына белгісіз болды. Тек ондаған жылдар өткен соң, туыстары ақынның тағдыры туралы біле алды, ол 1938 жылы атылып, Алматы маңындағы жалпы қабірге жерленді.

Ширек ғасырдан кейін ақталған қазақтың ұлы ақыны мен драматург қаламынан шыққан керемет туындылар кітап сөрелеріне қайта оралды (1957 жылы).

Тәуелсіз Қазақстан қазақ зиялыларының бірінші толқынына жататын ұлттық әдебиеттің талантты классикасын еске алады. Қазақтың көрнекті ақыны және драматургі - Талдықорған қаласындағы Жетісу мемлекеттік университетіне Ілияс Жансүгіровтың есімі берілген. Онда ақынның өмірі мен шығармашылығына арналған әдеби-мемориалдық музей, көше, кітапханалар, ескерткіштер, елдің ірі қалаларында коллекциялық монеталар шығарылды.

(сурет ашық көздерден алынған)